Middelnederlandse Letterkunde
Stemmen op Schrift van Frits van Oostrom
Pagina 234 – 256
De koning en de dief
De koning weet in deze ene nacht de rechtsorde te herstellen en te ontkomen aan een
staatsgreep. De nachtelijke dieventocht was niet voor niets. Karel ende Elegast gaat niet terug
op een historisch voorval, ook al wordt dat soms wel beweerd. Het verhaal was al
wijdverbreid voordat het werd opgeschreven, dat blijkt uit Latijnse geschriften naar deze orale
legendevorming. In 1240 werd een complot tegen Karel de Grote al genoemd in een Franse
kroniek. Het verschijnt ook in een Latijnse beschouwing uit 1300 over de waarde van
amusante verhalen in de volkstaal. In het Frans was de stof in de 13 e eeuw al volop bekend.
De sprookjesvorming van Karel de Grote kent een universele verbreiding, van Egypte tot aan
Litouwen. Zelfs in 1750 was het verhaal nog gangbaar in o.a. Rusland, maar werd het wel
betrokken op andere koningen.
In het middeleeuwse Europa moet het sprookje van de stelende koning op Karel de Grote zijn
betrokken. Het was een verbinding tussen folklore en feodaliteit. Bij de overgang van
mondeling naar schriftelijk werd het in Nederland een kroonjuweel. De inhoud en vorm
wonnen hierbij aan gestalte. Het is een reis naar zelfinzicht geworden met een belangrijke
boodschap.
De auteur van Karel ende Elegast baseerde zich waarschijnlijk niet (alleen) op de mondelinge
versie, maar ook op de Franse tekst die er al was, een Chanson de Basin. Dit ging over Karel
en de dief Basin. Het zou ook omgekeerd kunnen zijn geweest, dat de Nederlandse versie
inspiratie gaf tot de Franstalige.
De Nederlandse schrijver is wel vrij omgegaan met de voorbeeldtekst, want alles is verplaatst
naar een Germaans kader. Het meest opvallende verschil is dat het in de Nederlandse tekst
niet gesitueerd is aan het begin van Karels leven, maar wanneer hij al keizer is.
Karel ende Elegast bestaat uit een evenwicht tussen compactheid en comfort. De auteur gaat
niet in op het onrecht dat Elegast is aangedaan of andere epische aspecten, hij kiest ervoor om
dat allemaal achterwege te laten. Karel ende Elegast is daardoor veruit de kortste Europese
Karelroman en ook de enige die in medias res begint in plaats van ab ovo.
Vanwege de fictie licht de auteur moeiteloos de hand met fysica en logica. Alles draait om de
onthulling van de misdaad en niet om de geloofwaardigheid, dus het maakt het middeleeuwse
publiek niet uit als dingen niet logisch zijn. De tekst schakelt heel vaak over naar de innerlijke
beleving van Karel, waardoor de grote vorst opeens een kleine man lijkt. Karel ende Elegast
zit vol met tot de verbeelding sprekende details, zoals Elegast die opeens dieren kan verstaan
en het bloed dat Elegast opvangt van de vrouw van Eggeric. Toch moet de diepgang van het
werk niet worden onderschat. In 1400 verzen komen feodaliteit, folklore, spanning, humor en
moraal allemaal samen. Karel ende Elegast is het eerste Nederlandse werk dat aantoonbaar
een succes was. Er zijn maar liefst 13 bronnen bewaard gebleven in de Lage Landen. Zelfs in
,de 16e eeuw werd het toen al driehonderd jaar oude verhaal nog steeds in versvorm gedrukt.
Het origineel gaat door voor Brabants.
Vlootschouw van een genre
Karel ende Elegast geldt tegenwoordig als schoolvoorbeeld van de ridderroman, terwijl het
juist een uitzondering is op dit genre. Het mist twee aspecten: familievetes en de strijd tegen
de Saracenen. Alleen de Franse literatuur kent meer chansons de geste dan het Nederlands,
hier was zelfs de meeste Karelliteratuur van het hele Germaanse gebied. De Lage Landen
koesterden een grote fascinatie voor Karel de Grote, waarmee de grote hoeveelheid
gedeeltelijk kan worden verklaard. Er waren ook ontzettend veel kronieken en biografieën
over Karel in de omloop. Omstreeks 1200 was er ook grote fascinatie voor Karel onder de
Vlaamse adel. In het Frans kwamen in de 12 e en 13e eeuw heel veel Karelverhalen op schrift.
Verschillende soorten chansons de geste: rondom Karels paladijnen, rondom Karels neef
Guillaume d’Orange, rondom de baronnen die tegen Karel rebelleren.
De Karolingische wereld was voor de Franse literatuur een goudmijn voor steeds weer nieuwe
verhalen. De Nederlandse literatuur kent helaas maar één tekst die volledig is overgeleverd,
namelijk Karel ende Elegast. Verder zijn er veel fragmenten van allerlei verhalen. In ongeveer
een kwart van de gevallen zouden de Middelnederlandse dichters zelf verhalen hebben
verzonnen, maar dit blijft gokken. De belangrijkste Franse teksten zijn daarnaast allemaal
vertaald naar het Nederlands. Alles bij elkaar moeten er meer dan een half miljoen versregels
over Karel zijn geweest in de Middelnederlandse literatuur.
Cycle du roi = verhalen waarin Karel de Grote zelf de hoofdrol speelt.
Het Roelantslied
Het majestueuze Chanson de Roland verdient in het Nederlands een ereplaats, omdat het de
puurste tekst is in zijn genre. In het Nederlands komt deze tekst waarschijnlijk al uit de 12 e
eeuw. Het Chanson de Roland is vooral groot in het portret van personages in hun heroïek en
menselijkheid. Helaas zijn er alleen kleine fragmenten overgeleverd. De Middelnederlandse
dichter heeft het Roelantslied versterkt gestilleerd als een universele strijd tussen het
christendom en heidendom en daarmee Karel de Grote op een andere wijze tot de onze
makend. Veel van wat het Franse Chanson de Roland zo grandioos maakt is in het Nederlands
verwaterd.
Van feodaal naar feeëriek
De Middelnederlandse Karelepiek verschilt op veel fronten van de Oudfranse bronnen. De
Franse namen worden vrijwel allemaal Germaans gemaakt. Een reden voor het grote verschil
zou kunnen zijn dat ze beide nog veel oraal werden verspreid, waardoor de verschillen groter
waren en werden. Vooral het afzwakken van de feodale en politieke dimensie van het genre
ten gunste van een accent op actie is daarvan de grootste gemene deler. Het grondpatroon van
het genre blijft wel bewaard, maar op vertelniveau lijken de verhalen over trouw en eer vooral
vehikel voor verteplezier op episodisch niveau.
In het Karelverhaal over de duivelse Pepijn stond sensatie hoog aangeschreven. Deze hang
naar het exorbitante is ook in Frankrijk de tendens geweest, vooral in de latere chansons de
geste. Er lijkt zich een wending te hebben voltrokken van plechtig naar luchtig en van feodaal
naar feeëriek. Feeëriek wordt gekenmerkt door de gewijzigde houding tegenover het
wonderbaarlijke. De epiek in die tijd kreeg kenmerken mee van de toen allengs meer
toonaangevende postklassieke esthetica.
, In een baan rond de keizer
Het genre rondom Karel is ondenkbaar zonder Franse voorbeelden. De bewerkers toonden
zich echter eigenwijs en maakten er hun eigen epiek van. In sommige epiek wordt de keizer
zelfs op de hak genomen. In de Nederlandse Karelepiek zijn de helden niet zozeer heroïsche
figuren met alle onvoorwaardelijkheid van dien met het heil van de natie op hun schouders,
als wel individuele slimmeriken of tovenaars die het meer van gaven moeten hebben dan van
hun riddelijke kracht. Karel ende Elegast lijkt dan toch meet op zijn Nederlandse
genregenoten dan de afwijkende korte vorm doet vermoeden. De held (Elegast) is hier
namelijk ook een tovenaar en het gedicht is vooral vrolijk en niet grimmig. Er is geen sprake
van oorlog met het heidendom, maar alleen van intern verraad en individueel falen. Karel de
Grote werd een symbolische vorst die narratief gelegenheid gaf om allerlei figuren in een
eigen baan rondom het hof te brengen. Het plezier in het verhaal ging voor.
Pagina 466 – 491
Datering, lokalisering en bronnen
Van den vos Reynaerde kon tot ver in de jaren ’70 nog niet gedateerd worden, maar
uiteindelijk is het gedateerd rond de 13e eeuw. In het perspectief van de literatuurgeschiedenis
is de 12e eeuw niet logisch. De Reynaert veronderstelt het gevestigde genre van de
ridderroman, waarmee dit dierdicht de ironische dialoog aangaat. Het resoneert duidelijk met
het chanson de geste. Het verhaal begint op een hofdag tijdens Pinksteren. Het verhaal komt
redelijk overeen met Arthurromans, met het grote verschil dat Reynaert niet eindigt met een
feest vanwege de herstelde orde, maar met de afrekening van het gezag.
Wat tijd betreft hoort Reynaert in het hoogtij van de Vlaamse literatuur. De tekst stamt uit de
omgeving van Gent, de taal is Oost-Vlaams en de geografische referenties verwijzen naar de
omgeving van Gent en aangrenzend Zeeuws-Vlaanderen. Als centrum voor de Vlaamse
grafelijke macht was Gent de ideale bakermat voor een verhaal over vorstelijke rechtspraak.
De Reynaert bevat elementen die waarschijnlijk zijn ontleend aan de Ysengrimus. Nu is alleen
niet meer de wolf het hoofdpersonage, maar de vos. Nieuw is ook de thematische spil aan het
verhaal. Centraal staat nu de klacht van Ysengrin over de verkrachting van zijn vrouw Hersent
door zijn aartsvijand Reynaert. Daarna volgen allerlei klachten vanuit het dierenrijk over
Reynaert. Van den vos Reynaerde kent net zoals andere ridderromans een traditie van veel
herschrijvingen en vertakkingen. In de volksmond ging het verhaal van Reynaert ook al lang
rond voordat het werd opgeschreven. Reynaert is een meesterwerk op basis van middeleeuwse
traditie.
Nobels oerschreeuw
De eerste helft van Reynaert is een letterlijke vertaling van de Franse uitgave, dit is het deel
over de hofdag en Bruun, Tybeert en Grimbeert die Reynaert naar het hof proberen te krijgen
maar allemaal in een list trappen. De tweede helft, vanaf het moment dat Reynaert bij het hof
aankomt, is helemaal nieuw verzonnen door Willem. Hier lag volgens de auteur de kans om
het verhaal naar een hoger niveau te tillen. Het boek maakt eigenlijk alle andere boeken over
Reynaert overbodig, omdat dit boek wordt geleid tot een finale. Gekomen als gevangene,
verlaat Reynaert het hof als ’s konings gunsteling. Het verhaal is hier echter nog niet
afgelopen, want Reynaert wil nog dat zijn slachtoffer openbaar te schande wordt gemaakt.
Reynaert geeft uiteindelijk de kop van de haan mee aan de ram, om de koning te laten zien dat
hij net zo hard in de list is getrapt en net zo slecht is als de rest. Daarna komt Nobels
