sprs
s
Samenvatting voor het vak Slachtoffers (2023-2024), op
basis van:
- Alle literatuur (boek: Slachtoffers. Onderzoek,
beleid en praktijk (2023) & losse artikelen)
- Hoorcolleges incl. PowerPoints door Maarten
Kunst en Janne van Doorn 1
- Werkgroepen incl. PowerPoints door Eleni
Georgaki en Xiang LI
,Inhoud
Leerdoelen en praktische informatie...............................................................................................................................................3
Week 1: Wat is een slachtoffer?......................................................................................................................................................3
Betekenis term slachtoffer...........................................................................................................................................................4
Wie is een slachtoffer?.............................................................................................................................................................5
Strijden om erkenning..............................................................................................................................................................6
Ideale slachtoffers........................................................................................................................................................................8
(Non-)ideal victim...................................................................................................................................................................11
Cultuur-historie......................................................................................................................................................................13
Slachtofferhiërarchieën..............................................................................................................................................................13
Veranderende slachtofferbeelden.............................................................................................................................................15
Slachtofferitis.............................................................................................................................................................................15
Wat is victimologie?...................................................................................................................................................................15
Ontstaansgeschiedenis victimologie..........................................................................................................................................16
Slachtofferhulp.......................................................................................................................................................................17
Hedendaagse victimologie.........................................................................................................................................................18
Historische victimologie.............................................................................................................................................................19
Oefen tentamenvragen..............................................................................................................................................................19
Week 2: wie wordt er slachtoffer?.................................................................................................................................................19
Prevalentie van slachtofferschap...............................................................................................................................................20
Risicofactoren.............................................................................................................................................................................20
Criminologische theorieën.........................................................................................................................................................21
Psychologische theorieën..........................................................................................................................................................23
Slachtofferdaderoverlap............................................................................................................................................................24
Herhaald slachtofferschap.........................................................................................................................................................26
Theoretische perspectieven op slachtofferschap..................................................................................................................28
Angst voor slachtofferschap.......................................................................................................................................................30
Oefen tentamenvragen..............................................................................................................................................................31
Week 3: Wat zijn de gevolgen van slachtofferschap?...................................................................................................................32
De stressrespons........................................................................................................................................................................32
Evolutionaire oorsprong stressreactie...................................................................................................................................33
Functionaliteit van de stressreactie.......................................................................................................................................34
Posttraumatische stressstoornis................................................................................................................................................34
Ontstaansgeschiedenis..........................................................................................................................................................34
DSM-criteria...........................................................................................................................................................................35
Prevalentie PTSS bij interpersoonlijk geweld.........................................................................................................................36
Wie ontwikkelt PTSS?.............................................................................................................................................................36
2
, Malingeren.............................................................................................................................................................................38
Posttraumatische groei..............................................................................................................................................................38
Sociale en economische gevolgen van slachtofferschap...........................................................................................................40
Conclusies...................................................................................................................................................................................41
Oefen tentamenvragen..............................................................................................................................................................42
Week 4: Hoe reageren we op slachtofferschap?...........................................................................................................................42
Geloofwaardigheidsbeoordelingen............................................................................................................................................42
Victim blaming............................................................................................................................................................................45
Geloof in een rechtvaardige wereld.......................................................................................................................................45
Aangiftebereidheid.....................................................................................................................................................................47
Hulpverlening.............................................................................................................................................................................49
Conclusies...................................................................................................................................................................................52
Oefen tentamenvragen..............................................................................................................................................................52
Week 5: welke rechten hebben slachtoffers?...............................................................................................................................53
Geschiedenis..............................................................................................................................................................................53
Slachtofferrechten......................................................................................................................................................................56
Theorie en onderzoek................................................................................................................................................................63
Schadevergoeding......................................................................................................................................................................65
Herstelrecht................................................................................................................................................................................69
Oefen tentamenvragen..............................................................................................................................................................70
LEERDOELEN EN PRAKTISCHE INFORMATIE
Na afloop van dit vak kun je:
de geschiedenis van de Victimologie als wetenschappelijke discipline beschrijven;
de geschiedenis van de maatschappelijke emancipatie van het slachtoffer beschrijven;
beschrijven welke reacties dieren en mensen kunnen vertonen wanneer zij worden blootgesteld aan naderend
gevaar;
de positieve en negatieve gevolgen van slachtofferervaringen beschrijven;
aan de hand van wetenschappelijke theorieën uitleggen waarom sommige mensen een groter risico lopen om
slachtoffer te worden dan andere;
aan de hand van wetenschappelijke theorieën uitleggen waarom sommige slachtoffers een groter risico lopen op het
ontwikkelen van psychische klachten en ervaren van andere negatieve gevolgen dan andere;
aan de hand van wetenschappelijke theorieën de reacties van derden op de slachtofferervaringen van anderen
uitleggen;
wetenschappelijke theorieën op het gebied van de victimologie bekritiseren in termen van falsifieerbaarheid,
reikwijdte en empirische validatie;
de belangrijkste wettelijke rechten van slachtoffers benoemen en beschrijven;
belangrijke victimologische begrippen uitleggen.
Het tentamen bestaat uit open vragen (10, met 2 per week).
WEEK 1: WAT IS EEN SLACHTOFFER?
Quinney, R. (1972). Who is the victim? Criminology, 10, 314-323.
Van Dijk, J. J. M. (2008). Slachtoffers als zondebokken. Maklu. (hoofdstuk 3: “Etymologie van het woord slachtoffer”)
3
, Boutellier, J.C.J. (2023). Strijden om erkenning: Een actuele sociologie van slachtofferschap. In J. van Doorn, J.
Brands, M.J.J. Kunst, E.R. Muller, A. Pemberton, L. van Reemst (Red.), Slachtoffers. Onderzoek, beleid en praktijk (pp.
101-111). Wolters Kluwer.
Christie, N. (1986). The ideal victim. In E.A. Fattah (Ed.), From crime policy to victim policy (pp. 17-30). MacMillan.
Bosma, A.K., & Mulder, E. (2023).
Greer. C. (2017). News media, victims and crime. In P. Davies, P. Francis, & C. Greer (Eds.), Victims, crime and society
(2nd ed., pp. 48-65). Sage
Van Dijk, J.M. (2023). Beknopte geschiedenis van de victimologie. In J. van Doorn, J. Brands, M.J.J. Kunst, E.R. Muller,
A. Pemberton, L. van Reemst (Red.), Slachtoffers. Onderzoek, beleid en praktijk (pp. 79-99). Wolters Kluwer.
Leerdoelen:
- Het concept van ideal victim kunnen toepassen op een casus
- De context waarin het concept ideal victim is bedacht kunnen beschrijven
- Tentamenvragen over victimologie beantwoorden
BETEKENIS TERM SLACHTOFFER
Van Dijk, J. J. M. (2008). Slachtoffers als zondebokken. Maklu. (hoofdstuk 3: “Etymologie van
het woord slachtoffer”)
Waar komt het woord slachtoffer vandaan?
Vroeger: slachtoffer=het geslachte offerdier, in meerdere talen. Door het veelvuldige gebruik is deze oorspronkelijke
betekenis uit het bewustzijn verdwenen.
Victim=victima=offerdieren, zondebok in een religieuze rite, degene die apart wordt gezet om te worden geslachtofferd. Zij
die heilig zijn omdat ze, lot heling van de gemeenschap, voor vermeende zonden apart zijn gezel (en gedood). Een slachtoffer
is dus een menselijke zondebok.
Het woord waarmee gedeputeerden van misdrijven worden aangeduid verwijst in bijna alle talen naar het religieuze ritueel
van het dieroffer als eerbetoon aan God. Het is niet zo dat in alle wereldtalen de benadeelde partij van een misdrijf wordt
aangeduid met het beladen woord slachtoffer: het gebruik van het begrip slachtoffer voor slachtoffers van criminaliteit is
redelijk nieuw (victima: offerdieren en niet mensen).
Dus:
- Het gebruik van het victima begrip voor gedeputeerden van misdrijven is universeel binnen de judeo-christelijke en
islamitische cultuurkring. Het is daarbuíten niet onbekend maar allerminst universeel.
- Het ontbreekt in het chinees en Japans.
- Het gebruik ervan in de westerse en islamitische cultuur gaat niet terug tot de oudheid d.w.z.' tot de oorspronkelijke
teksten van Bijbel, Torah of Koran. Deze woordkeuze heeft pas veel later bij de westerse talen en het Arabisch
ingang gevonden.
Victima stond dus voor offerdieren: de eerste menselijke aanduiding vinden we bij Jezus Christus in enkele moderne talen in
de 17e eeuw of later. In christelijke Bijbelteksten is het gebruik van het slachtofferbegrip daartoe tot op heden beperkt
gebleven. De bredere toepassing van het slachtofferbegrip ter aanduiding voor mensen die ernstig zijn gedupeerd heeft zich
niet voltrokken binnen de Bijbelse taal maar binnen de omgangstaal.
Waarom is men in de omgangstaal in de moderne tijd gedupeerden gaan aanduiden als slachtoffer?
Hiermee wordt tot uitdrukking gebracht dat men compassie heeft met hun onschuldige lijden: hun gedeelde kenmerk. Het
begrip victima is dus een woord dat beladen is met religieuze betekenissen. Medelijden met de geofferde is, ook binnen de
christelijke traditie, slechts een van die betekenissen.
Tegenwoordig:
Van Dale: iemand die door bepaalde gebeurtenissen zwaar getroffen wordt
4
, Wetboek van Strafvordering (art.51 lid 1)=degene die als rechtsreeks gevolg van een strafbaar feit vermogensschade
of ander nadeel heeft ondervonden (!). Nabestaanden worden gelijk gesteld met de categorie slachtoffer: zij
ondervinden de schade indirect, maar worden door de wetgeving wel als direct slachtoffer gezien.
WIE IS EEN SLACHTOFFER?
Quinney, R. (1972). Who is the victim? Criminology, 10, 314-323
Een slachtoffer is zowel een opvatting van de werkelijkheid als een object van gebeurtenissen: de werkelijkheid van de
situatie wordt geconstrueerd. In onze eigen gedachten weten we wie of wat het slachtoffer is in elke situatie. Tegelijkertijd
sluiten we andere kandidaten uit van ons beeld van het slachtoffer. Hoe dingen worden gekarakteriseerd, is dus een kwestie
van verbeelding. Deze opvattingen hebben gevolgen voor ons werk als criminologen.
Definitie van slachtoffer
Elke misdaad heeft een slachtoffer, want handelingen worden pas als crimineel gezien volgens de wet wanneer er een
slachtoffer is: zonder een voor te stellen slachtoffer wordt er geen strafrecht gecreëerd of gehandhaafd. Slachtofferloze
misdaden zijn alleen misdaden doordat ze achteraf zo worden gedefinieerd door een buitenstaander. Dat elk misdrijf een
slachtoffer heeft, wordt erkend in wettelijke definities van misdaad:
Perkins: misdaad= elke sociale schade is die door de wet gedefinieerd en bestraft wordt. Sociale schade is een realiteit
waartoe is besloten door machthebbers: alleen die daden die een bedreiging vormen voor de welvaart van de heersende
klasse, worden misdaden. De aanwezigheid van een slachtoffer is een indicatie dat de bestaande sociale orde is aangetast:
het slachtoffer wordt voorgehouden als een verdediger daarvan.
Patronen van slachtofferschap
Het slachtoffer is de reden voor de wet: het wordt vanuit legalistisch oogpunt daarom vaak duidelijk gespecifieerd wie
slachtoffer is. De opvattingen over slachtoffers worden ingewikkelder wanneer ze uit de wet worden gehaald. Deze
opvattingen zijn van invloed op de toepassing van de wet en onze dagelijkse
reacties op criminaliteit. Ze beïnvloeden ook de formulering van nieuwe wetten en de manier waarop we de slachtoffers
onder ons beschouwen en behandelen.
Het publiek is veel bewuster van slachtofferschap dan uit de statistieken blijkt: velen doen geen aangifte, ondanks dat ze
weten dat ze slachtoffer zijn (vanwege privé aangelegenheid of niet dader willen pijn doen). Er zijn duidelijke publieke
opvattingen over slachtoffers en slachtofferschap. Deze opvattingen hebben waarschijnlijk een bepaald patroon en
verschillen van het ene deel van de samenleving tot het andere. Dit is belangrijk voor het formuleren van beleid.
Victimologie
Criminologen hebben hun eigen opvattingen over slachtoffers. Deze hebben gevolgen wanneer de inspanningen van
criminologen het overheidsbeleid beïnvloeden. Criminologen hebben de rol van het slachtoffer onderzocht bij het plegen van
misdrijven en zo de victimologie ontdekt, maar dit bleef beperkt tot crimineel-slachtoffer relaties van misdrijven als
moord/zware mishandeling/verkrachting/beroving. Ze hebben vaak het beeld van het passieve slachtoffer: het zijn kwetsbare
individuen. Het slachtoffer kan van zo'n groot belang worden geacht dat soorten misdrijven specifiek kunnen worden
afgebakend in termen van het slachtoffer.
Persoonlijke en sociale waarden bepalen onze opvattingen over het slachtoffer. Hierdoor kunnen we ook spreken van
slachtofferloze misdaden. Elke situatie kan als slachtofferloos worden gedefinieerd, maar wat criminologen doen is cruciaal:
we creëren een realiteit ten koste van een andere.
Slachtoffercompensatie
De talrijke voorstellen voor slachtoffercompensatie bevatten hun eigen opvattingen over wie het slachtoffer is, gericht op
specifieke punten met betrekking tot het slachtoffer. De schadevergoeding wordt meestal beperkt tot bepaalde soorten
slachtoffers, tot personen die letsel oplopen door criminele moord, mishandeling en verkrachting. Verschillende opvattingen
m.b.t. schadevergoeding:
5
