Onderzoek doen naar brede
beroepsvraagstukken ten
behoeve van verpleegkundige
innovatie
Mondzorg op het PPC bij psychiatrisch
LVB-patiënten
EVL7.2
Nick Elsman
S1162329
HBO-V Deeltijd
VPK72D20
,Voorwoord
Met deze opdracht ben ik bijna aan het einde gekomen van mijn HBO-verpleegkunde
deeltijdopleiding. Ik heb veel mogen leren en heb me de afgelopen 3 jaar verder kunnen ontwikkelen
als een professional in het verpleegkundig vakgebied.
Voor u ligt het onderzoeksrapport over ‘mondzorg’ binnen het PPC Zwolle. In samenspraak met
verschillende collega’s zijn we tot dit onderwerp gekomen en heb ik de opdracht van mijn
Operationeel manager gekregen. Dit onderwerp heeft mij zeer aangesproken en heeft mij, mijn
collega’s veel geleerd en verschillende inzichten gegeven over de noodzaak van goede mondzorg bij
psychiatrisch patiënten.
Ik wil mijn operationeel manager Dennis Klepke, mijn leer-werkbegeleider Esther Klein en de
Psychiater Annemarie Noort in het bijzonder bedanken voor hun ondersteuning in dit onderzoek.
Daarnaast bedank ik alle andere collega’s, medestudente en docenten die mij tijdens dit onderzoek
feedback hebben gegeven.
Nick Elsman
Raalte, 30 december 2023
1
,Inhoudsopgave
Inleiding.....................................................................................................................................................3
1. Oriëntatie & Context..............................................................................................................................4
1.1 Het praktijkprobleem.......................................................................................................................4
1.2 Aanleiding.........................................................................................................................................4
1.3 Penitentiaire Inrichting Zwolle........................................................................................................5
1.4 PPC....................................................................................................................................................5
1.5 Missie en Visie van het PPC............................................................................................................6
1.6 Doelstelling voor dit praktijkprobleem...........................................................................................6
1.7 Onderzoeksvragen............................................................................................................................6
1.8 Relevantie onderzoek.......................................................................................................................7
2. Methoden van dataverzameling............................................................................................................8
2.1 tijdsplanning praktijkonderzoek.....................................................................................................8
2.2 Gebruikte methode en instrumenten..............................................................................................9
2.3 Respondenten en onderzoekspopulatie..........................................................................................9
2.4 Literatuuronderzoek......................................................................................................................10
2.5 Praktisch onderzoek.......................................................................................................................11
2.6 Hulpmiddelen en tools...................................................................................................................11
2.7 Betrouwbaarheid en validiteit.......................................................................................................12
3. Theoretisch kader................................................................................................................................13
3.1 Mondgezondheid............................................................................................................................13
3.2 Licht verstandelijke beperking (LVB)...........................................................................................16
3.3 Psychische stoornissen..................................................................................................................19
3.4 Mondgezondheid en andere culturen...........................................................................................20
4. Resultaten interviews..........................................................................................................................21
4.1 Resultaten interviews respondenten.............................................................................................21
4.2 Resultaten interviews populatie....................................................................................................25
5 Conclusie en discussie..........................................................................................................................26
5.1 Conclusie........................................................................................................................................26
5.2 Discussie.........................................................................................................................................29
6 Aanbevelingen......................................................................................................................................30
7. Reflectie................................................................................................................................................31
Verwijzingen............................................................................................................................................32
Bijlage A: Zelfredzaamheidsradar.......................................................................................................34
Bijlage B: Tandenpoetsinstructie met pictogrammen........................................................................35
Bijlage C: logboek................................................................................................................................36
Bijlage D: interviewvragen Respondenten..........................................................................................37
Bijlage E: Interviewvragen Populatie.................................................................................................38
Bijlage F: Feedbackformulier leerwerkbegeleider..............................................................................39
2
,Inleiding
In opdracht van Dennis Klepke “operationeel Manager penitentiaire psychiatrisch centrum (PPC)
van de penitentiaire inrichting (PI) Zwolle”, wordt er onderzoek gedaan naar de mondzorg bij LVB-
patiënten met psychiatrische problematiek op het PPC. In dit onderzoeksrapport analyseert de
onderzoeker het probleem en geeft advies aan de directie voor innovatieve verbeterpunten ten
behoeve van mondzorg op het PPC.
Op de psychiatrische afdelingen van het PPC zitten LVB-patiënten met ernstige gebitsproblemen en
is de mondzorg slecht tot zeer slecht te noemen. Dit is een onderwerp dat vaker besproken wordt
binnen de afdelingen en verpleegkundigen onderling, maar waar gek genoeg in de dagelijkse praktijk
weinig tot geen structurele aandacht voor is.
In de psychiatrie zijn veel patiënten die met mondklachten en gebitsproblemen kampen. Dit kan
voor grote gezondheidsrisico’s zorgen. Veel voorkomende mondklachten bij psychiatrisch patiënten
zijn; droge mond, kauwproblemen, cariës, afgebroken kiezen en tanden of tandvleesproblemen. De
impact op de kwaliteit van leven is enorm bij deze doelgroep. Op sociaal vlak zorgen
gebitsproblemen voor schaamte waardoor sommige patiënten nauwelijks hun mond open durfden te
doen om te praten. Een slechte gezondheid van de mond en parodontitis kunnen het risico vergroten
op chronische ziekten als hart- en vaatziekten, longziekten en diabetes (Kuipers, 2018).
Kortom; een relevant onderwerp om mee aan de slag te gaan!
Cyclus voor Praktijkonderzoek
Door methodisch te werk te gaan en gebruik te maken
van de cyclus voor praktijkonderzoek ( zie figuur 1),
wat beschreven staat in het boek “praktijkonderzoek in
zorg en welzijn”, wordt er structuur gegeven aan de uitvoering
(van der Donk & van Lanen, 2021).
Figuur 1: cyclus voor praktijkonderzoek
(van der Donk & van Lanen, 2021, p. 20)
3
, 1. Oriëntatie & Context
1.1 Het praktijkprobleem
Er zijn zichtbare problemen met mondzorg op het PPC
in Zwolle, in het bijzonder bij de psychiatrisch LVB-
patiënten. Dit komt naar voren in de brainsstormsessies
die er geweest zijn binnen het team. Om het probleem
goed in kaart te brengen is er gebruik gemaakt van de
5W+1H-methode (zie figuur 2) en is het uitgewerkt in de
aanleiding hieronder. Door gebruik te maken van deze
analysemethode is het makkelijker om tot de
kernoorzaak van het probleem te komen. Door antwoord
te zoeken op de vragen; wat, wie, waar, wanneer, waarom
en hoe, komt het probleem bloot te liggen. Na het maken
van de analyse kan dan verder gekeken worden naar
mogelijke oplossingen van het probleem (Lean, 2022).
figuur 2: overgenomen van Okam, (2020).
1.2 Aanleiding
Op de verschillende afdelingen van het PPC, waar ernstig psychiatrisch patiënten verblijven met
LVB-problematiek, zien we dat ongeveer 70% van de patiënten ernstige gebitsproblemen heeft.
Variërend van ontstoken tandvlees, slechte adem, veel tandplak, cariës en parodontitis. Tijdens de
verpleegkundige intake is er weinig aandacht voor mondzorg en het onderwerp wordt zelden door
mentoren besproken met patiënten. Ook op de afdeling is er weinig preventieve aandacht en
patiënten gaan pas naar de tandarts als ze pijnklachten hebben. Veelal spreken patiënten die een
afspraak hebben gehad bij de tandarts, die elke donderdag in de inrichting is, negatief over hun
ervaringen. Angst van andere patiënten worden hierdoor gevoed, waardoor ze pas op het allerlaatste
moment een afspraak maken en al lange tijd pijnklachten hebben.
Wanneer er niet of te weinig aandacht is voor mondzorg kunnen er, los van mond- en
gebitsproblemen, ernstige complicaties optreden zoals; hart- en vaatziekte, longziekten en in zeer
ernstige gevallen zelfs het overlijden van een patiënt (Armstorf, 2022).
Mensen met een psychiatrische stoornis leven korter dan het gemiddelde van de Nederlandse
bevolking. Dit heeft met de leefstijl van mensen te maken. Goede mondzorg is een aspect dat
bijdraagt aan een gezondere leefstijl. Uit onderzoek naar mondzorg bij psychiatrische patiënten in
GGZ-instellingen is gebleken dat minder dan de helft de juiste mondzorg krijgt. Vaak gaan deze
mensen maar 1 x per jaar naar de tandarts, maar in heel veel gevallen komen ze er nooit. Dit heeft
invloed op het sociaal welbevinden, zelfvertrouwen en verschillende medische aspecten. Patiënten
met slechte mondzorg en een slecht gebit zullen meer moeite ondervinden om na hun opname/
detentie weer te participeren in de samenleving (Kuipers & Boonstra, 2023).
Veel patiënten van het PPC hebben naast ernstig psychiatrische stoornissen ook te maken met een
LVB. Mensen met een LVB zijn minder in staat om zichzelf en de omgeving op een goede manier te
verzorgen. Dit is niet altijd merkbaar omdat zij proberen hun verstandelijke vermogens te verbergen
door zich “streetwise” voor te doen (Kenniscentrum LVB, 2023).
Uit onderzoek blijkt dat er bij de begeleiding van psychiatrisch patiënten te weinig aandacht is voor
mondzorg, preventieve maatregelen om een slecht gebit te voorkomen, of achteruitgang tegen te
gaan. Verpleegkundigen werkzaam in de psychiatrie en scholen die een verpleegkunde opleiding
aanbieden, moeten meer aandacht besteden aan mondzorg van psychiatrisch patiënten en het
belang hiervan benadrukken (Kuipers, 2018).
4
,Veel van de psychiatrisch/LVB patiënten hebben een lang verleden met alcohol, middelengebruik,
veel roken, veel suikerinname en veel medicatie wat ervoor zorgt dat er schade aan het gebit wordt
veroorzaakt. De meest gebruikte geneesmiddelen die op het PPC gebruikt worden zijn inhalatoren
voor mensen met COPD, antidepressiva en antipsychotica medicatie. Deze middelen zorgen dat de
patiënt een droge mond krijgt waardoor de PH-waarde in de mond te laag wordt. Hierdoor is er
minder speeksel afgifte en kan er binnen een aantal weken al schade ontstaan aan het gebit (Lareb,
2023).
Kortom, mondgezondheid is van cruciaal belang bij psychiatrische patiënten omdat het bijdraagt
aan hun algehele welzijn, zelfbeeld en kwaliteit van leven. Het onderstrepen van het belang van
mondverzorging en het bieden van toegang tot tandheelkundige zorg kan aanzienlijke voordelen
hebben voor de patiënten die verblijven op de PPC afdelingen.
1.3 Penitentiaire Inrichting Zwolle
De Penitentiaire Inrichting (PI) van Zwolle heeft twee verschillende locaties; zuid 1 en zuid 2 binnen
de gevangenismuren. Binnen deze twee locaties is er plaats voor 350 gedetineerden. De PI Zwolle
heeft zeer uiteenlopende regimes en afdelingen. De verschillende regimes zijn: een huis van
bewaring, gevangenis, Inrichting Stelselmatige Daders (ISD), Vrouwelijke Terroristenafdeling (TA),
Extra Zorgvoorziening (EZV) Penitentiaire Psychiatrisch centrum (PPC) en een GHB-afdeling
(Dienst Justitiële Inrichtingen, z.d.).
1.4 PPC
Deze onderzoeksopdracht is uitgevoerd in de PI Zwolle, op het Penitentiair Psychiatrisch Centrum
(PPC). De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) heeft de beschikking over vier PPC’s in Nederlandse
gevangenissen. De gevangenissen van PI Haaglanden, PI Vught, PI Zwolle en justitieel centrum
Zaanstad beschikken over verschillende PPC-afdelingen. Alleen de PPC’s van PI Zwolle en PI
Zaanstad beschikken over vrouwenafdelingen.
Op een PPC-afdeling verblijven gedetineerden die ernstige psychiatrische stoornissen, zoals
persoonlijkheidsstoornissen, Licht verstandelijke beperking, verslaving, een psychose of een
combinatie hiervan hebben. Ze zijn verdachte in een zaak of zijn al veroordeeld door de rechter. De
zorgvraag die patiënten hebben op het PPC is te groot om op een humane en veilige manier op een
reguliere gevangenisafdeling te verblijven.
Op een PPC-afdeling is 24-uur per dag psychiatrische zorg aanwezig. Disciplines die werkzaam zijn
op deze afdelingen zijn; (verpleegkundig) forensisch werkers, psychologen, psychiaters, vak
therapeuten, artsen en verpleegkundig specialisten. Er wordt geïnvesteerd in het aantrekken,
opleiden en behouden van goed personeel met de juiste competenties. Dit is erg belangrijk, omdat
het PPC vergelijkbare zorg wil leveren als in GGZ-instellingen. Echter in een gevangenis zijn er altijd
beperkingen door de omgeving waarin het PPC moet opereren. De hoogstaande psychiatrische zorg
en geboden behandelmogelijkheden zorgen ervoor dat de aansluiting goed is, om na detentie verdere
behandeling te ondergaan in een reguliere GGZ-instelling (Expertisecentrum Forenschische
Psychiatrie, 2020).
PPC Zwolle
Het PPC in de PI Zwolle beschikt over 12 PPC afdelingen. 3 High intensive care (HIC) afdelingen
voor mannen, 1 HIC afdeling voor vrouwen, 4 gemengde medium care (MC) afdelingen. 2 MC
afdelingen voor mannen, 1 MC afdeling voor vrouwen en een MC LVB-afdeling voor mannen.
5
, 1.5 Missie en Visie van het PPC
De maatschappelijke opdracht van het PPC is het uitvoeren van een vrijheidsbenemende
strafoplegging van de rechter. Het beschermen van de veiligheid in de samenleving is een aspect van
de strafuitvoering, maar ook een goede behandeling en begeleiding van deze mensen moet ervoor
zorgen dat psychiatrische problemen afnemen en stabiliseren. Door deze zorg te leveren neemt het
risico op delict gedrag af en krijgt de patiënt stukje bij beetje autonomie terug om een menswaardig
en delict vrij leven op te bouwen.
De visie van het PPC is om goede forensische zorg te leveren aan gedetineerden die ernstige
psychische problemen ondervinden of verschillende psychiatrische stoornissen hebben. Op de
reguliere gevangenisregimes kunnen deze mensen niet die zorg en behandeling krijgen. Het doel
waar het PPC naar streeft is om de patiënten die opgenomen zijn op deze afdelingen te behandelen,
zodat deze mensen op een verantwoorde wijze weer mee kunnen doen in de maatschappij. Eventueel
met ondersteunende zorg die gecontinueerd moet worden als patiënten meer autonomie krijgen
door bijvoorbeeld beschermd te gaan wonen.
1.6 Doelstelling voor dit praktijkprobleem
Het onderzoek en het ontwerp van de innovatie is een korte termijn doel. Het uiteindelijk slagen
van de innovatie is een lange termijn doel. Deze doelen worden volgens de smart-methode
beschreven in deze paragraaf. ‘Smart’ wil zeggen dat het doel specifiek, meetbaar, acceptabel,
realistisch en meetbaar moet zijn (Stevens, z.d.).
Korte termijndoel
Dit onderzoek zal zich richten op de mondzorg van de psychiatrische LVB-patiënten op het PPC. Het
doel is om uiterlijk 15-12-2023 in kaart te brengen welke factoren op verschillende niveaus van
invloed zijn op de mondzorg van deze doelgroep. Aan de hand van de bevindingen die uit dit
onderzoek voortvloeien, zal er een advies geschreven worden met mogelijke interventies om de
mondzorg te verbeteren en deze zal gepresenteerd worden aan de opdrachtgever. Voor 1 januari
2024 moet het onderzoeksverslag klaar zijn en zijn er aanbevelingen gedaan hoe de mondzorg kan
verbeteren voor patiënten die opgenomen zijn op het PPC.
Lange termijndoel
Het lange termijndoel is om na de presentatie van dit praktijkonderzoek in gesprek te gaan met alle
betrokkenen, om een richtlijn op te stellen voor de beschreven doelgroep. Deze richtlijn moet zorgen
voor bewustwording onder het personeel, betere ondersteuning van de doelgroep en
preventiemaatregelen die voor betere mondgezondheid moeten zorgen binnen het PPC. De richtlijn
moet voor 01-05-2023 klaar zijn en gepubliceerd worden in het kwaliteitshandboek van de PI
Zwolle.
1.7 Onderzoeksvragen
Hoofdvraag
Hoe kan de mondzorg voor de psychiatrische patiënten, met een licht verstandelijke
beperking (LVB) die verblijven op het PPC, verbeteren?
Deelvragen
Welke factoren beïnvloeden de mondzorg van psychiatrische LVB-patiënten op het PPC?
Wat kan organisatorisch anders om mondzorg bij psychiatrisch LVB-patiënten te verbeteren?
Wat kunnen begeleiders in de dagelijkse praktijk veranderen aan mondzorg op het PPC?
6
