Introductie (02/02/2024)
Wat is tekst?
- Niet elke communicatieve uiting is een tekst. Vaak gebruikte criteria:
* Cohesie (oppervlakte kenmerken hebben een duidelijk verband, grammaticaal niveau)
- De kwaliteit van samenhang (de tekst heeft een flow, tussen zinnen/alinea’s)
- Verwijzingen, verbindingswoorden, herhalingen van woorden/ideeën
- Zijn er geschreven connecties om ideeën te verbinden?
* Coherentie (samenhang tussen ideeën in tekst, relaties tussen zinnen)
- Logisch en consistent gestructureerd (tekst/paragrafen)
- Helpt de organisatie van de tekst de lezer bij het begrijpen van de tekst?
* Intentionaliteit (zender heeft een bepaalde bedoeling, beoogt effect te bereiken)
* Aanvaardbaarheid/conventionaliteit (past de uiting bij het genre?)
- De mate waarin een communicatieve uiting past binnen de normen en
verwachtingen van de context/het genre waarin het wordt gepresenteerd
- Deze cursus: geschreven (qua spreken alleen uitgeschreven toespraken), doelgerichte, zakelijke
teksten (bepaald effect bij lezer bewerkstelligen dat verder gaat dan alleen emotie oproepen, meestal
voor meerdere personen bedoeld) die een interne samenhang (de tekst als geheel moet een betekenis
hebben) vertonen
Wat is tekstanalyse?
- Hoofdzakelijk kwalitatieve methode: muv inhoudsanalyse (niet in deze cursus) en
leesbaarheidsanalyse, gedetailleerde/rijke informatie over één of enkele teksten
- Expertgerichte methode: hulpmiddel voor experts om inzicht te krijgen in een tekst (te
onderscheiden van lezergerichte methode)
- Zowel descriptief als normatief: beschrijft eigenschappen van teksten, geeft criteria voor
aanvaardbare/goede teksten (je mag dus wel een oordeel vellen)
Waarom tekstanalyse?
- Tekst is (en blijft voorlopig) een belangrijk medium voor informatieoverdracht
- Je krijgt inzicht over hoe teksten in elkaar (horen) te zitten
- Je leert teksten beoordelen: van intuïtie naar beredeneerd oordeel
* Begrippenapparaat om oordelen mee te vergelijken: van andere beoordelaars, over andere
teksten
- Verbeteringssuggesties kunnen doen voor teksten
- Zelf betere teksten schrijven
Verschillende analysemethoden
- Deels aanvullend, deels overlappend; kunnen gekarakteriseerd worden aan de hand van de
volgende aspecten
* Tekstgenres die geanalyseerd worden: beperkt (bv argumentatieanalyse) vs breed (bv
genreanalyse)
* Tekstkenmerken die geanalyseerd worden: doel, inhoud, structuur, taalgebruik, vormgeving
* Rol context/communicatieve situatie: tekst in isolatie (bv coherentieanalyse) vs oog voor
zender, doel en doelgroep (functionele analyse context bepaald)
Tekstgenres Kenmerken Rol context
Functionele analyse Allerlei Doel, inhoud Ja: zender, doel en doelgroep
Coherentieanalyse Allerlei Taalgebruik Nee
Retorische analyse Betogende redevoeringen Doel, inhoud, structuur, Ja: passendheid bij
taalgebruik communicatieve situatie
Argumentatieanalyse Betogende Inhoud Nee
Narratieve analyse Allerlei, mits narratieve Doel, inhoud, structuur, Ja: passendheid bij
elementen taalgebruik communicatieve situatie
Genreanalyse Allerlei Doel, inhoud, structuur, Ja: zender, doel, doelgroep en
taalgebruik, lay-out andere teksten
, Leesbaarheidsanalyse Allerlei Taalgebruik, structuur Doelgroep
Functionele analyse
- De kwaliteit van een tekst moet beoordeeld worden in het kader van de functie van de tekst
* Wat is de functie van een advertentie? Wanneer slaagt de advertentie? Etc.
- Belangrijke uitgangspunten:
* Een tekst bestaat uit een of meer teksthandelingen (uitgevoerde functie dmv taalgebruik)
* Een nauwgezette bestudering van de context is een vereiste
* De analyse moet leiden tot verbetersuggesties
Taalhandelingstheorie
- Locutie: het uitvoeren van de taalhandeling 1) “Fien heeft haar tentamen gehaald.”, 2) “Kun je
mijn glas bijvullen?”, 3) “Papa, je staat voor de TV.”
- Illocutie/illocutionaire strekking: wat de spreker doet met zijn/haar uiting 1) Mededeling (ik deel
je mede dat Fien haar tentamen heeft gehaald), 2) Verzoek (ik verzoek je om mijn glas bij te vullen
direct), 3) Verzoek (ik verzoek je om een stap opzij te doen indirect)
- Perlocutie/perlocutionaire strekking: het effect (in cognitie of gedrag) van de taalhandeling op de
ontvanger
argumenteren (illocutie) vs overtuigen (perlocutie)
Directe vs indirecte taalhandeling
- Directe taalhandeling: er is een directe relatie tussen de vorm van de uiting en de communicatieve
functie
* Mededelende zin mededeling (“Ik ben deze week 2x naar de sportschool geweest”)
* Vragende zin verzoek (“Kun jij de deur dichtdoen?”)
* Bevelende zin bevel (“Ruim je rommel op!”)
- Indirecte taalhandeling: de communicatieve functie wordt vervuld door een ander soort
taalhandeling
* Mededelende zin verzoek (“De deur staat open” Ik verzoek je de deur dicht te doen)
* Vragende zin bevel (“Wil meneer eens heel snel zijn rommel opruimen?” ik beveel jou
om uit bed te komen)
- Contextafhankelijk (deur open: anders bij politie, privégesprek, etc)
Teksthandelingen
- De illocutionaire strekking van een bepaald tekstonderdeel staan soms letterlijk in de tekst “Ik zal
in het volgende hoofdstuk betogen dat...”, “Hierbij verzoek ik de Minister...” etc
- Andere linguïstische aanwijzingen:
* Gebiedende wijs instrueren, opdragen
* Modale hulpwerkwoorden (zou willen/kunnen...) verzoeken
* Voegwoorden (omdat, daarom vaak subjectief) betogen; (daardoor) verklaren
* Werkwoordstijl (zal...) voorspellen
* Vaste uitdrukkingen (alsjeblieft) vragen om ... te doen; sorry verontschuldigen
* Leestekens (?, !) vragen, opdragen
Er zijn nog meer aanwijzingen, dit zijn de meest voorkomende
Functionele analyse
1) Vaststellen onderwerp, zender, doelgroep, en organisatiedoel van de tekst (contextonderzoek)
* Onderwerp: vrij eenvoudig bekijk titel, afbeeldingen, begin van de tekst
* Zender: niet altijd een aanwijsbaar persoon (organisatie)
* Doelgroep: soms (uitgebreid) onderzoek nodig om te achterhalen, onderscheid met
aangesproken lezer (reader persona) aangesproken lezer, doelgroep, alle lezers (van klein
naar groot)
, * Organisatiedoelen: wat wil de afzender voor zichzelf bereiken met de tekst (bv verkopen
product, naamsbekendheid vergroten, vertrouwen in het merk vergroten)
Bijvoorbeeld: onderwerp = energie besparen, zender = Rijksoverheid, doelgroep =
(Nederlandse) huishoudens, aangesproken lezer = huishoudens die energie willen besparen,
organisatiedoelen = minder afhankelijk zijn van gas/het klimaat sparen
Verbetersuggesties
* De schrijver hoeft er niet van te leren, maar moet wel overtuigd worden dat de tekst beter
wordt van de ingreep
* Maak de suggesties specifiek, geef concreet aan hoe de verbetering eruit zou zien “Het
oorzaak-gevolgverband tussen regels 12-13 kan met een markeerder (want of omdat)
aangegeven worden”
* Geef aan waarom de suggestie de tekst beter maakt. Doe dat beknopt
Functionele analyse (09/02/2024)
Stappen functionele analyse
1) Vaststellen onderwerp, zender, doelgroep, en organisatiedoel van de tekst
* Onderwerp: vrij eenvoudig bekijk titel, afbeeldingen, begin van de tekst
* Zender: niet altijd een aanwijsbaar persoon (organisatie)
* Doelgroep: soms (uitgebreid) onderzoek nodig om te achterhalen, onderscheid met
aangesproken lezer (reader persona) aangesproken lezer, doelgroep, alle lezers (van klein
naar groot)
- Doelgroep: specifieke groep mensen die de boodschap dient te bereiken (brede
categorieën (niet noodzakelijkerwijs herkenbaar vanuit de tekst zelf)
- Aangesproken lezer: specifieke persoon binnen de doelgroep (meestal persoon die
representatief is voor de doelgroep. Wordt direct aangesproken in de tekst zelf, of
taalgebruik wordt op deze persona afgestemd (bv, je/u)
* Organisatiedoelen: wat wil de afzender voor zichzelf bereiken met de tekst (bv verkopen
product, naamsbekendheid vergroten, vertrouwen in het merk vergroten)
Bijvoorbeeld: onderwerp = energie besparen, zender = Rijksoverheid, doelgroep =
(Nederlandse) huishoudens, aangesproken lezer = huishoudens die energie willen besparen,
organisatiedoelen = minder afhankelijk zijn van gas/het klimaat sparen
2) Vaststellen communicatieve en consecutieve doelen van de tekst
Communicatieve doelen: doelgroep iets laten denken/vinden, niveau van cognitie
* 3 componenten: de doelgroep, soort cognitie, onderwerp van de cognitie
* Altijd geformuleerd vanuit het perspectief van de doelgroep
Communicatief doel van de schrijver Verandering in cognitie van de doelgroep
Informeren De doelgroep weet dat...
Overtuigen (actie ondernemen, argumenten)
(van onzekere feiten) De doelgroep gelooft dat...
(van meningen) De doelgroep vindt dat...
Opiniëren (nadenken/mening vormen) De doelgroep heeft een mening over...
Instrueren (iets wat ze eerst niet konden) De doelgroep is in staat...
Activeren/motiveren De doelgroep is van plan...
Emotioneren De doelgroep voelt... (affectief effect)
Consecutieve doelen: doelgroep tot actie aanzetten, gedragsniveau
* Gedrag (meetbaar, NIET gedragsintentie)
* Beschreven in termen van gedrag van de doelgroep niet altijd op niveau van individuele
lezer (gemiddeldes of afname van totaal kan ook bv)
, Antwoorden voorbeeld energiebesparing
Communicatief doel
- Activeren (bovenaan): doelgroep is van plan energie te besparen
- Overtuigen (midden): de doelgroep vindt het een goed idee om energie te besparen
- Instrueren (midden): de doelgroep is in staat om effectief energie te besparen
- Informeren (onder): de doelgroep weet dat er manieren zijn om energie te besparen
Consecutief doel: doelgroep verbruikt minder energie
(laatste alinea heeft andere doelgroep én andere doelen ander doelenschema)
- Activeren: doelgroep is van plan contact op te nemen met de gemeente
- Activeren: doelgroep is van plan de online test te doen
- Informeren: doelgroep weet dat er een energietoeslag beschikbaar is
Consecutief doel: doelgroep neemt contact op met de gemeente
3) Identificeren van teksthandelingen en bepalen in hoeverre deze bijdragen aan het bereiken van de
communicatieve doelen (communicatieve doelen zijn algemeen, dit specifieker/op kleiner niveau)
* De illocutionaire strekking van een bepaald tekstonderdeel
* Probeer per tekstonderdeel een teksthandeling te identificeren en koppel deze aan een
communicatief doel
* Tekstonderdelen zijn: tekst > (hoofdstuk) > (paragraaf) > (subparagraaf) > (sectie) > (alinea)
> zin > (deelzin) vuistregel: begin bij grotere eenheden, bepaal dan of werken met kleinere
eenheden nodig is
* Eerste indicatie of een tekst goed in elkaar zit: als tekstonderdelen makkelijk te koppelen
zijn aan communicatieve doelen
Teksthandelingswerkwoorden
1. Informerend: beïnvloeden van kennis
beschrijven, karakteriseren, schetsen, uiteenzetten, verslag doen, rapporteren,
meedelen, berichten, melden, aankondigen, presenteren, analyseren, verklaren,
voorspellen
2. Instructief: beïnvloeden van vaardigheden (wanneer het NU moet, kan het activerend zijn,
wanneer er verteld wordt wanneer dan is de kans groter dat het instructief is)
instrueren, uitleggen hoe, tonen hoe, aanwijzingen geven over
3. Persuasief/opiniërend: beïnvloeden van overtuigingen en meningen
betogen, beweren, beoordelen, evalueren, bekritiseren, aanprijzen, klagen,
veroordelen, verantwoorden, argumenteren
4. Activerend: beïnvloeden van gedragsintenties
opdragen, bevelen, gebieden, verbieden, eisen, verzoeken, vragen om ... te doen,
aanbevelen, aanraden, aansporen, adviseren, ontraden suggereren, waarschuwen,
voorstellen uitnodigen, opperen, oproepen, appelleren
5. Emotionerend: beïnvloeden van gevoelens
feliciteren, verontschuldigen, bedanken, condoleren, enthousiasmeren
6. Commissief: schrijver verplicht zich tot een handeling
beloven, aanbieden, afspraken
7. Bepalend: voltrekt en daadwerkelijk verandering in de wereld
ontslaan, huwen, openen, sluiten, veroordelen
6 en 7 komen voornamelijk voor in gesproken taal
* De illocutionaire strekking van een bepaald tekstonderdeel staan soms letterlijk in de
tekst “Ik zal in het volgende hoofdstuk betogen dat...”, “Hierbij verzoek ik de Minister...” etc
* Andere linguïstische aanwijzingen:
* Gebiedende wijs instrueren, opdragen
