HC 1: NUT EN NOODZAAK VAN THEORIE VOOR BEHANDELING VAN PSYCHOPATHOLOGIE
Het nut van theorie (Eshuis, 2015)
8.1 Het achterhalen van de waarheid
Waarvoor hebben we theorieën eigenlijk nodig?
Om zaken te kunnen verklaren. We willen weten hoe dingen komen, dus onderzoeken we de
werkelijkheid en vormen we er theorieën over. Zo’n theorie zorgt ervoor dat we kunnen verklaren
hoe de wereld werkt, voorspellen hoe de wereld in de toekomst zal werken, en dus dat we hem
tot op zekere hoogte kunnen controleren.
Om dit mogelijk te maken, moet een theorie een zo hoog mogelijk waarheidsgehalte hebben.
Maar hoe bepalen we deze?
8.1.1 Waarneming
Klassieke opvatting wetenschap
Logisch positivisten: “De wetenschapper observeert de realiteit. Vervolgens leidt hij uit die
observaties een theorie af (inductie)”
Inductie het optellen van waarnemingen
VB. Als we 10 mensen met een serotoninetekort hebben gezien die allemaal
lijden onder depressie, besluiten we dat serotoninetekort een rol speelt bij
ontstaan van depressie
O.b.v. die theorie voorspellen we dat de volgende persoon met een serotoninetekort ook een
depressie zal ontwikkelen, en kunnen we zelfs proberen een manier te vinden om dit te bestrijden
Helaas is het echter niet zo simpel:
X Bij logisch positivisme gaan we er vanuit dat onze theorieën misschien niet perfect zijn
(daarom toetsen we ze aan de werkelijkheid), maar onze waarneming blijkbaar wel. Dat is
niet zo. Onze zintuigen zijn fysiologisch beperkt. Wat wij waarnemen is dus niet de realiteit,
maar enkel een stukje daarvan.
X Bovendien is onze interpretatie van waarnemingen onderhevig aan allerlei biases, zoals
attributiefouten en confirmatieneiging.
8.1.2 Theorie
Falende waarneming is niet het enige probleem, want stel dat we deze fouten voor lief zouden
nemen en een reeks observaties doen: wanneer besluiten we dan dat we voldoende observaties
,hebben verzameld om te stellen dat onze theorie juist is? Hoeveel mensen met een
serotoninetekort en een depressie moeten we vinden om de theorie te bevestigen?
Inductieprobleem om vast te stellen dat een theorie juist is, zouden we eerst alles en iedereen
moeten observeren over wie die theorie een uitspraak doet, en dat is onmogelijk
Inductieprobleem was voor Popper aanleiding tot ander perspectief
Kritisch rationalisme: “Alle theorieën zijn niet meer dan onbewijsbare aannames over hoe de
wereld in elkaar zit”
Of al die aannames kloppen, zullen we nooit zeker weten. We kunnen dat hoogstens aannemelijk
maken door keer op keer m.b.v. deductie voorspellingen uit onze theorieën af te leiden en te
toetsen of die uitkomen. Zolang dat het geval is, mogen we de theorie accepteren als aannemelijk,
maar nooit als waar.
Paradoxaal genoeg bereiken we wel zekerheid als de voorspelling niet uit blijkt te komen, want
deductie is een specifieke hypothese afgeleid uit een theorie, en als die hypothese weerlegd
wordt, staat dus vast dat er situaties zijn waarin de theorie niet klopt.
Als wetenschapper bestaat onze kennis dan ook uit onzekere theorieën die in principe
onbewijsbaar zijn. Tegelijkertijd zijn ze wel noodzakelijk om tot hypotheses te komen, want
zonder hypotheses hebben we niks om te onderzoeken en zouden we zonder enige richting
onzekere observaties verzamelen.
Kortom, de theorie als onbewijsbare aanname, gaat vooraf aan de waarneming. In die zin is alle
waarneming theoriegeladen: we hebben al een verwachting over wat we gaan zien voordat we de
realiteit bekijken.
8.1.3. Dogmatiek
De conclusie dat theorie niet alleen onbewijsbaar is, maar ook onvermijdelijk, was aanleiding om
wetenschap niet langer te zien als een ‘systeem van waarheidsvinding’, maar als een continue
poging het onderling eens te worden over de aard van de realiteit. Theorieën worden dus niet
getoetst aan de realiteit, maar in een voortdurende onderhandeling bijgeslepen totdat een
voorlopige consensus bereikt is tussen wetenschappers. Hierbij wordt vastgehouden aan aantal
onbewijsbare basisprincipes, en de houdbaarheid van die basisprincipes wordt onderzocht m.b.v.
allerlei theorieën, methoden en technieken.
Paradigma onderzoeksprogramma: verzameling aan basisaannames, theorieën, methoden en
technieken
Verschillende paradigma’s bevatten bepaalde basisaannames (dogma’s). Omdat deze dus niet aan
de realiteit te toetsen zijn, zijn ze incommensurabel: niet te vergelijken met andere paradigma’s
,Als we niet kunnen vaststellen welke benadering de waarheid betreft, hoe bepalen we dan welk
perspectief we het beste kunnen gebruiken?
8.2 Spiegelen aan de natuurwetenschappen
Omdat we niet kunnen vaststellen welk paradigma de hoogste waarheidsgehalte heeft, zit er niks
anders op dan ze te beoordelen door tot de kern van dogma’s (basisprincipes) door te dringen, om
te begrijpen wat deze betekenen voor de manier waarop we de werkelijkheid zien en wat dat
betekent voor toepassing van dit perspectief in de praktijk. Dit noemen we metafysica.
Metafysica: de ontologie van een onderzoeksprogramma: de filosofische beginselen die niet
empirisch te toetsen zijn, maar wel bepalend zijn van de inrichting van dat paradigma (ofwel, de
geloofsbeginselen van de wetenschapper)
Een metafysische aanname is dus eigenlijk een raamwerk van waaruit de realiteit
bekeken wordt en onderzoek vormgegeven wordt
Metafysische aanname vd natuurwetenschappen:
Determinisme aanname dat alles in de wereld bepaald wordt door de blinde werking
van causale mechanismen; mens is een soort machine die handelt zonder eigen invloed
Determinisme sluit dus de vrije wil en intenties uit. In determinisme zoeken wetenschappers naar
de onderliggende causale mechanismen van gedrag, die verklaren waarom iemand gedrag
vertoont zonder dat bewust te willen of bedoelen
Determinisme gaat vaak samen met reductionisme:
Reductionisme het idee dat je verklaringen voor fenomenen kunt terugbrengen tot
onderliggende niveaus
8.2.1. Biologie
De (neuro)biologische benadering is een goed voorbeeld van een combinatie van determinisme en
reductionisme. Deze benadering probeert psychologische fenomenen te verklaren door logische
mechanismen die eraan ten grondslag liggen te veronderstellen.
Omdat men ervan uitgaat dat gedragingen te herleiden zijn tot fysiologische mechanismen, gaat
men er ook vanuit dat verstoringen verholpen dienen te worden door in te grijpen in die fysiologie.
Vroeger gebeurde dat letterlijk met chirurgie, nu is meer voorkomend het gebruik van
psychofarmaca om de neurochemische huishouding op orde te brengen.
, 8.2.2 Leren
Ook de leertheoretische benadering is een sterk deterministisch onderzoeksprogramma: hierin
gaat men er vanuit dat gedrag aangeleerd is. Gedrag wordt dus verklaard vanuit onderliggende
mechanismen, namelijk het herhaaldelijk optreden van omgevingsinvloeden. Leidende principes
daarbij zijn de klassieke en operante conditionering.
Deze leerprincipes geven concreet inzicht in totstandkoming van gedrag, en bieden dus ook
handvatten voor het bijsturen daarvan. In geval van psychopathologie spreken we bij zulke
bijsturing van gedragstherapie, waarbij o.b.v. eenvoudige leermechanismen wordt gepoogd
disfunctioneel gedrag uit te doven en vervangen door functioneel gedrag.
8.2.3 Cognitie
De cognitieve benadering gaat er niet van uit dat gedrag simpelweg voortkomt uit leerervaringen,
maar kijkt daarbij ook naar de manier waarop individuen informatie selecteren en verwerken. Het
gaat hierbij ook over mentale inhouden, verwachtingen, etc. die een rol spelen bij de
totstandkoming van gedrag. In die zin is de cognitieve benadering wel wat minder reductionistisch
dan voorgaande benaderingen.
Gedrag moet verklaard worden vanuit het volgende onderliggende mechanisme: de manier
waarop individu informatie uit de omgeving o.b.v. diens cognitieve schema’s verwerkt tot reacties.
Psychopathologie is volgens de cognitieve benadering dan ook gevolg van fouten in deze schema’s,
en CT richt zich op het corrigeren van dergelijke schema’s.
8.2.4 Integratie van de biologische, leertheoretische en cognitieve
benaderingen
Het is niet zo gek dat de biologische, leertheoretische en cognitieve benadering grote overlap
vertonen in toepassingsgebied, ze zijn immers allemaal deterministisch: alle drie beschouwen de
mens als fysiologische machine waarvan het gedrag mechanisch te verklaren is.
Ze verschillen met name in wat ze bestuderen van die machinerie.
Deze verschillen tussen de benaderingen zijn te begrijpen als een verschil in reductionisme:
- De cognitieve benadering beschouwt de mens als informatieverwerkend organisme met
interne schema’s
- De leertheoretische benadering reduceert die informatieverwerking tot een eenvoudige
interactie met de omgeving
- De biologische benadering reduceert dat proces nog verder tot een puur fysiologische
verklaring
