Dit afstudeeronderzoek gaat over de executieve functies; specifiek taakinitiatie en volgehouden aandacht. In het onderzoek wordt de vraag beantwoord over hoe kinderen geholpen kunnen worden in het volhouden van hun aandacht tijdens instructie- en verwerkingsmomenten (volgehouden aandacht) en hoe zi...
20-5-2024 Executieve functies
Een onderzoek naar het verbeteren van
taakinitiatie en volgehouden aandacht in groep 4
ELB4V.OKB
497210 – BOUKJE KEIZER – ONDERZOEKSBEGELEIDER FRANK VAN SCHIE –
PABO SAXION HOGESCHOOL, TE ENSCHEDE – DT.48358 – ELB4V.OKB
,Voorwoord
Beste lezer,
Voor u ligt het afstudeeronderzoek van Boukje Keizer; het laatste onderdeel van de voltijdstudie PABO
(Pedagogische Academie Basis Onderwijs) aan Hogeschool Saxion te Enschede. Dit onderzoek is
ontstaan naar aanleiding van mijn LIO-stage in groep 4 op Basisschool de Veldkamp te Denekamp.
Tijdens deze stage merkten de groepsleerkracht en ik al snel op dat veel leerlingen moeite hadden met
de executieve functies taakinitiatie en volgehouden aandacht. Deze problemen beperkten de
effectieve leertijd van de leerlingen en vormden een belemmering tijdens de instructie- en
verwerkingsmomenten voor de groepsleerkracht en mij. Ondanks verschillende interventies slaagden
we er niet in om de taakinitiatie en volgehouden aandacht aanzienlijk te verbeteren. Mijn interesse
werd gewekt om te onderzoeken wat de oorzaken zijn van de zwakke(re) beheersing van deze
executieve functies en hoe hierop in te spelen. De leerlingen in groep 4 van Basisschool de Veldkamp
waren voorafgaand aan dit onderzoek volgens de groepsleerkracht en mij (te) leerkrachtafhankelijk bij
het richten van hun aandacht en het starten van taken. In mijn eigen dagelijks leven gebruik ik vaak de
verschillende executieve functies en ik gun ieder kind een goede beheersing hiervan.
In dit onderzoek heb ik mijn kennis over de executieve functies verbreed, door het uitvoeren
van een theoretisch onderzoek. Op basis hiervan heb ik een onderwijsontwerp ontworpen en
uitgevoerd. De resultaten van dit onderwijsontwerp hebben inzicht gegeven in de effectiviteit van de
bestudeerde theorieën.
Hoewel het onderzoek in groep 4 van Basisschool de Veldkamp is uitgevoerd, is het gericht aan
alle leerkrachten die lesgeven vanaf groep 3 die problemen ervaren met de executieve functies
taakinitiatie en volgehouden aandacht. Het ontwikkelde onderwijsontwerp is flexibel inzetbaar in alle
lessen en leerjaren vanaf groep 3 binnen het basisonderwijs.
Omdat het onderwerp van dit afstudeeronderzoek vanuit mijn intrinsieke motivatie tot stand
is gekomen, heb ik met veel interesse, motivatie en plezier van januari 2024 tot mei 2024 aan dit
onderzoek gewerkt. Dit heb ik echter niet alleen kunnen doen. Daarom wil ik graag een aantal mensen
bedanken. Allereerst mijn mentor Walter Ottenhof, voor de vrijheid die hij mij heeft gegeven om dit
onderzoek uit te kunnen voeren en voor zijn medewerking tijdens de uitvoerende periode. Ook wil ik
Sabine Degen bedanken voor het delen van informatie over executieve functies vanuit de leergang van
Stichting KONOT, aangeboden door Anton Horeweg. Verder wil ik Brenda Fox bedanken voor het delen
van informatie en voor het uitlenen van de gesprekskaarten over executieve functies, die deel
uitmaakten van het onderwijsontwerp. Daarnaast wil ik Susan Smidt bedanken voor de input en
materialen voor de mindfulness interventies van het onderwijsontwerp. Ook wil ik haar bedanken voor
het verzorgen van de lessen uit het programma van de Schoolverlichting in het kader van dit
onderzoek.
Naast mijn collega’s op Basisschool de Veldkamp wil ik mijn onderzoeksbegeleider Frank van
Schie bedanken voor zijn tussentijdse feedback.
Ik wens u veel leesplezier toe!
1
Executieve functies
,Samenvatting
Dit onderzoek is tot stand gekomen door een onderwijsprobleem dat zich voordoet in groep 4 van
Basisschool de Veldkamp. De groepsleerkracht en de LIO-stagiaire – de onderzoeker – merken dat veel
leerlingen moeite hebben met het volhouden van hun aandacht en het starten van taken, tijdens met
name de instructie- en verwerkingsmomenten van rekenen. De groepsleerkracht en onderzoeker
ervaarden dat hierdoor veel effectieve leertijd van de leerlingen in deze groep verloren ging. Om dit te
verbeteren, staat de volgende onderzoeksvraag centraal: ‘Op welke manier kunnen de kinderen uit
groep 4 van Basisschool de Veldkamp vaardiger worden op het gebied van de executieve functies,
taakinitiatie en volgehouden aandacht, tijdens de rekeninstructie en -verwerking?’. De groepsleerkracht
en onderzoeker zagen een verband tussen de zwakke(re) beheersing van deze executieve functies en
de dalende leeropbrengsten. Dit vermoeden werd bevestigd door de dalende scores op de meest
recente M4 Citotoets. Deze constatering benadrukte volgens de groepsleerkracht en de onderzoeker
de urgentie van dit onderzoek naar het verbeteren van de executieve functies.
Om een passend antwoord te vinden op de onderzoeksvraag is er een ontwerponderzoek
ingezet. Volgens Van den Berg & Kouwenhoven (2008) bestaat een ontwerponderzoek uit twee fasen;
een vooronderzoeksfase en een ontwerpfase. In de vooronderzoeksfase is de focus gelegd op het
verkennen en analyseren van het onderwijsprobleem om zo de ontwerpcriteria te bepalen voor een
geschikte oplossing. Uit de oriëntatie blijkt dat de groepsleerkracht en onderzoeker Classdojo hebben
gebruikt; een digitale tool om gedrag te sturen en belonen (Leraar24, 2023). Dit heeft echter niet de
gewenste resultaten opgeleverd. Om te onderzoeken welke interventies er wél konden worden ingezet
om de executieve functies taakinitiatie en volgehouden aandacht van leerlingen in de middenbouw te
verbeteren, is de hoofdvraag voor het theoretisch kader: ‘Op welke manier kunnen de executieve
functies taakinitiatie en volgehouden aandacht worden verbeterd bij middenbouwleerlingen?’
opgesteld. Uit de theorie blijkt dat het verbeteren van deze executieve functies meerdere interventies
vanuit verschillende invalshoeken vereist. Ten eerste is een proactieve benadering van leerkrachten ten
opzichte van de leerlingen essentieel (Woltjer & Janssens, 2019). Daarnaast blijken het toepassen van
psycho-educatie (Horeweg, 2023; Van der Donk et al., 2018) en het ontwerpen van een goed doordacht
ingericht en georganiseerd klaslokaas (Cooper-Khan & Foster, 2014; Ayers, 2023) van belang te zijn.
Verder draagt het integreren van mindfulnesstraining in de vorm van focused-attention oefeningen bij
aan het verbeteren van de executieve functies taakinitiatie en volgehouden aandacht (Verhaeghen
2017; Hogrefe, 2019). Tot slot is het lesgeven volgens het EDI-model (Cooper-Kahn & Foster, 2014;
Hollingsworth & Ybarra, 2020) een effectieve aanpak voor het bevorderen van deze executieve functies.
De bovenstaande theoretische ontwerpcriteria zijn samengevoegd, waarmee de tweede fase
– de ontwerpfase – van start is gegaan. Het onderwijsontwerp is twee en een halve week uitgevoerd
in groep 4 van Basisschool de Veldkamp. Voor en na de interventieperiode zijn er metingen verricht om
resultaten te verzamelen. Aan de hand van de resultaten is er antwoord gegeven op de hoofdvraag van
het praktijkonderzoek: ‘Op welke manier kunnen de executieve functies taakinitiatie en volgehouden
aandacht worden verbeterd tijdens de rekeninstructie en -verwerking bij de leerlingen in groep 4 van
Basisschool de Veldkamp?’. Er kan geconcludeerd worden dat de mindfulness interventies het meest
positieve effect hebben gehad op de beheersing van de executieve functies taakinitiatie en
volgehouden aandacht op korte termijn van de leerlingen in groep 4 van Basisschool de Veldkamp.
Desondanks bleken de overige interventies zoals psycho-educatie in kleine groepjes aan de hand van
gesprekskaarten; het EDI-onderwijs; de verschillende leerkrachtinterventies en het doordacht
ingerichte en gestructureerde klaslokaal, ook effectief op korte termijn.
Door de samenvoeging van de conclusies van de theorie en de praktijk, is er antwoord gegeven
op de algemene onderzoeksvraag. Hieruit is gebleken dat de resultaten van het praktijkonderzoek
grotendeels in overeenstemming komen met de bestaande bevindingen uit de literatuur. Desondanks
wordt er in de discussie benadrukt dat de onderzoeker geen harde conclusies kan trekken uit dit
onderzoek; vanwege de kanttekeningen die dit onderzoek kent met betrekking tot validiteit en
betrouwbaarheid, zoals bijvoorbeeld de beperkte tijd en het aantal respondenten.
2
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper boukjekeizer. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €19,49. Je zit daarna nergens aan vast.
