De onzichtbare wereld van de psychische problematiek
Inleiding
De onzichtbare kenmerken van psychische problematiek moet voor de buitenwereld
meer bekendheid krijgen.
Psychische problematiek is voor vele een herkenbaar begrip in onze samenleving, maar wat
schuilt er achter de zichtbare kenmerken van de psychische problematieken?
Dinsdag 13 April 2021, een dag die ik niet snel zal vergeten. Op mijn praktijkleerplek
Omringlocatie Overvest te Enkhuizen bevindt zich een gesloten afdeling waar ouderen met
een vorm van dementie op een plezierige manier kunnen wonen. Hier woont een man met
de grootste glimlach van de afdeling die lijdt aan Parkinson. Op basis van zijn zichtbare
kenmerken kan worden aangenomen dat het goed met hem gaat. Zijn lach, mimiek en
gehele gelaatsuitdrukking straalde allesbehalve vreugdeloosheid uit. Na twee weken
vakantie te hebben gehad, weer aankomend op mijn praktijkleerplek werd ik overladen met
het treurige nieuws dat de man met de grootste glimlach van de afdeling was overleden. Dit
heeft mij enorm geraakt aangezien ik twee weken daarvoor nog waardevol contact met deze
man heb gehad. Gedurende dit gesprek heb ik geen moment gedacht dat hij er over twee
weken niet meer zou zijn. Dit heeft mij tot het inzicht gebracht dat het er inwendig veel
slechter aan toe kan gaan dan de buitenkant doet blijken. Er zijn natuurlijk talloze vormen
van psychische problematieken waarbij de buitenkant niet in gelijkenis staat met wat er
inwendig afspeelt. Denk hierbij aan verslaving, stemmingsstoornissen, Schizofrenie en
depressies.
In de praktijk
Uit onderzoek naar de psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking blijkt dat
11,9% van de Nederlandse bevolking boven de 12 jaar zich in een psychisch ongezond
stadium bevond in het jaar 2020. Dit is ruim één op de tien personen. De cijfers hebben
betrekking op de Mental Health Inventory 5, dit is een internationaal standaard voor een
exacte meting van de psychische gezondheid (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2020).
In de praktijk verwijst het begrip psychische gezondheid naar het cognitief, emotioneel en
sociaal welzijn van de mens. Psychisch gezonde mensen voelen zich over het algemeen
tevreden, zijn in staat te genieten, kunnen positief denken, weten om te gaan met
tegenslagen en zijn tevreden met betrekking op sociale relaties (Volksgezondheidenzorg,
2021). Daarbij komt kijken dat er niet één duidelijke oorzaak te geven is voor het ontstaan
van psychische problematieken, het is een combinatie van factoren (Nederlandse
Vereniging voor Psychiatrie, 2009).
Kwetsbaarheid
In de samenleving bevinden zich diverse doelgroepen die zich in een kwetsbare positie
bevinden, maar wanneer is iemand kwetsbaar? Volgens een definitie van Collard (2012)
wordt kwetsbaarheid gedefinieerd als een dynamische toestand waarbij een individu wordt
geraakt met het verliezen van één of meerdere domeinen van het menselijk functioneren,
het fysieke, psychologische en sociale aspect. Daarbij komende dat dit veroorzaakt wordt
door een reeks van factoren en die het risico op negatieve gezondheidsuitkomsten vergroot.
, Binnen het sociaal werk zijn er verschillende manieren om de kwetsbaarheid en veerkracht
van mensen in kaart te brengen. Vanuit drie verschillende perspectieven wordt er gekeken
naar kwetsbaarheid, door een bio-psychosociale lens, een sociaal-agogische lens en een
sociologisch-politieke lens.
Wanneer we vanuit het bio-psychologisch perspectief kijken naar kwetsbaarheid in onze
samenleving kunnen we concluderen dat mensen in bepaalde levensfasen extra kwetsbaar
zijn (Spierts et al., 2017). Ingrijpende en emotionele gebeurtenissen die zich gedurende het
leven kunnen voordoen, kunnen tot tijdelijke of langdurige kwetsbaarheid leiden. Het krijgen
van een ongeluk, verlies van een partner of opgroeien in een gebrekkig klimaat kunnen een
negatieve invloed hebben op het welzijn van de mens waarbij manieren worden ontwikkeld
om daar mee om te gaan (Spierts et al., 2017). Het is niet voor iedereen weggelegd om
deze ingrijpende of emotionele gebeurtenissen positief te verwerken wat kan leiden tot
psychische problematieken. Het is een combinatie van genen, omgevingsfactoren en
gebeurtenissen wat de psychische problematiek doet ontspringen (Nederlandse Vereniging
voor Psychiatrie, 2009).
Het sociaal-agogisch perspectief richt zich op de balans tussen draagkracht en draaglast
van de mens. Waarbij de draagkracht wordt gedefinieerd als het geheel aan persoonlijke en
sociale steunbronnen, waarbij het sociaal kapitaal de voedingsbodem is voor de kwaliteit
van de sociale relaties (Spierts et al, 2017). Psychisch kwetsbare mensen voelen zich vaak
minder dan anderen, ze hebben een laag zelfbeeld, belanden in een negatieve spiraal en
trekken zich terug (Movisie, 2020). Sociale relaties in de omgeving vallen weg als gevolg
van onvoldoende onderhouding. Als gevolg hiervan dat de drempel naar het vragen om
sociale steun, participatie en het onderhouden van de sociale relaties alleen maar hoger
wordt.
Wanneer we vanuit het sociologisch-politieke perspectief kijken naar kwetsbaarheid, wordt
er gekeken naar de mate waarin mensen de kans hebben om steunbronnen in hun
omgeving in stelling te brengen. Hierbij gaat het om de vraag welke personen er toegang
hebben op bepaalde sociale voorzieningen en wie niet (Spierts et al., 2017). Psychische
problematiek heerst bij veel mensen waarvan de buitenwereld het bestaan niet weet.
Wanneer de buitenwereld niet afweet van bepaalde problematieken, wordt het inzetten van
steunbronnen of het toeschrijven van sociale voorzieningen ontzettend lastig.
Mijn persoonlijke lens
Vanaf de start van deze opleiding tot aan waar ik nu sta, is mijn beeld met betrekking tot
kwetsbare doelgroepen aanzienlijk veranderd. Voor ik deze opleiding begon, heb ik vanuit
mijn eigen referentiekader meegekregen mensen te helpen, te ondersteunen en problemen
op te lossen voor hen die het moeilijk hebben. De wil om te helpen is niet veranderd, alleen
is de benaderingsmethode, manier van handelen en de ondersteuning veranderd. Dit jaar
heb ik geleerd dat sociaal werkers niet enkel oplossen, maar ook activeren, verbindingen
leggen, het netwerk versterken, bewustwording creëren en meedenken over het vinden van
eigen oplossingen (sociaalwerknederland, 2018). Het begrip ‘’empowerment’’ heeft vooral
deze kijk op kwetsbare doelgroepen doen veranderen.
Empowerment is een erkenningsproces, met als doel dat de mens probeert bij zijn eigen
kracht te komen en die te activeren (Herstelproces, 2016). In plaats van het uit handen