Hoorcollege 1 (23 april 2024) – Inleiding en
geschiedenis van de psychiatrie
Eindtoets (60%) is digitaal, open vragen en open boek, geen aantekeningen maar
de teksten worden in Remindo geplaatst. Opdracht (40%) betreft het maken van
een podcast, zal gedeeltelijk tijdens de werkcolleges begeleid worden.
Geschiedenis van omgang met waanzin (Care confinement cure)
Problemen die we nu hebben, komen voort uit een hele lange geschiedenis.
Het oude Griekenland (van Homerus): afwijkingen in gemoed, spraak en gedrag
als gevolg van bovennatuurlijke krachten. Niet alleen voor psychisch
ongezonden, maar voor iedereen: het leven was een soort speelbal van de
goden. Het zelfbewustzijn is beperkt: het zelf een persoon zijn, is nog amper
ontwaakt. Ongezondheid is typisch het werk van goden, demonen en een teken
van bezetenheid. Niet alleen in het oude Griekenland, maar bijv. ook in India en
in het hindoeïsme.
Overal in de wereld werden schedels met geboren gaten erin gevonden.
Trepaneren: gaten geboord in de schedels van ongezonden, zodat de het
kwaad, de demonen en de bezetenheid uit het brein kon ontsnappen. Er was dus
al vrij vroeg het idee dat er iets in het brein zat. Niet alleen de zieken werden
overgenomen door de goden, dit gold ook voor de ‘normalen’; het is beide het
gevolg van bovennatuurlijke krachten. Dit plaatst ze op een soortgelijk speelveld.
5e en 4e eeuw BCE: innerlijke conflicten in tragedies. Abnormaal gedrag werd
gezien als gevolgen van innerlijke conflicten. Niet slechts bovennatuurlijke
krachten, maar interne conflicten tussen lust, eer, geweten, in zelfbewuste
personen. Die conflicten resulteren in gekte; met theater als vorm van ontlading
en therapie (een vorm van therapie dus). Soort samenspel tussen
bovennatuurlijke krachten en intrapsychische spanning; boven het natuurlijke en
het bovennatuurlijke in (bijv. ogen kind uitsteken uit wraakzucht). Hier voor het
eerst de zelfbewuste persoon, niet alleen meer verwijzen naar een
verhaal/goden.
Het ontstaan van Griekse geneeskunde
Hetzelfde gebeurde in India, China en Latijns-Amerika. Er deed een ander
verklaringsmodel intrede, waarbij het niet alleen meer ging om goden, maar dat
natuurelementen bepalend waren voor of we gezond waren etc.:
naturalisatieslag. Dat is geboorte van de geneeskunde: het kunnen verklaren
op basis van oorzaak en gevolg wat er gebeurt. Een natuurlijk, materieel
verklaringsmodel; kijken naar natuurbeginselen.
In de Griekse context (4e eeuw BCE):
- Humorenleer: men is opgemaakt uit vier humoren/basissappen die met
elkaar in balans behoren te zijn, en die ook afhangen van de omgeving
(weer, klimaat, dieet, bewegingspatronen). Die bepalen de balans tussen
de sappen bepalen temperament en psychische gesteldheid hoe
gezond iemand is. Bij té erge verstoring ontstonden mentale ziekten. Dus
iets als een zware depressie werd beschreven en behandeld als een
, overhand van zwart gal. Er vond een naturalisatie plaats: het werd
bekeken als natuurbeginsel; herstel werd gevonden in natuurlijke dingen
(bijv. ander dieet of andere bewegingspatronen).
o Overhand van bepaalde sappen:
Geel gal > agressief, driftig
Rood bloed > manisch?
Slijm > langzaam, traag, rustig
Zwart gal > melancholisch
Niet alleen in Griekenland, maar ook in bijv. China kwam geneeskunde op in
dezelfde manier. Ook hier werd gekeken naar natuurelementen. Voor lange tijd
was het een uitwisseling tussen humorenleer, Chinese leer; beide waren
wetenschappelijk, omdat het iets echt verklaard.
Hier kan je ook het begin van psychiatrie lokaliseren. Het is een
specialisatiegebied van geneeskunde en doet dus beroep op natuurbegrip;
gebaseerd op tastbare en zichtbare natuur (maar de humorenleer is niet perse
onzichtbaar).
Maar het denken over goden en demonen was nog lang niet klaar. In het
Christendom was de ziel het toneel voor strijd tussen de duivel en de heilige
geest (psychomachia). Geestelijke verstoring voornamelijk als overname van
het kwaad (evil). Genezing door bidden, zegeningen, exorcismen, bedevaart etc.
(dit werd dus heel erg in het geloof gevonden). Niet alles, als de ziel strijdtoneel
is tussen duivel en de heilige geest, dan is er ook iets goddelijks aan. Eveneens
dus erkenning van een heilige vorm van gekte, bijv. profeten.
Toont ook de belangrijke rol van de kerk in de omgang met de geesteszieken;
verzorging en onderdeel zijn van de samenleving was kenmerkend. In de
middeleeuwen werden middeleeuwen voornamelijk verzorgd door familieleden.
Onschuldigen liepen openlijk op straat (lunatics, dorpsgek leefden onder de
mensen). Maar soms (als het écht niet anders kon) werden ze opgesloten in
kerkers en torens, blootgesteld aan de Middeleeuwse wreedheid (maar dit was de
uitzondering). = Care.
Heksenjacht (1480 tot ca. 1700): 100.000-200.000 doden (80% vrouw) van
heksen en ketters, sommigen hiervan duidelijk leidend aan mentale stoornissen,
daarna beschreven als ‘hysterisch’. In de middeleeuwen werd de christelijke
associatie steeds sterker dat heksen een pact hadden gesloten met de duivel
heksenjacht werd sterker. Vaak zondebokken die we nu zouden aanduiden als
geesteszieken. Onder martelingen legden ze bekentenissen af dat ze een pact
met de duivel hadden gesloten, en waarbij ze andere ‘schuldigen’ aanwezen
veel doden. Dit waren natuurlijk geen betrouwbare bekentenissen. Het grootste
deel van de ‘heksen’ leidden aan geestesziekten.
De grote opsluiting vanaf de 17e eeuw (= Confinement)
Overal in Europa, maar met name in Frankrijk, ontstonden grote huizen voor de
opsluiting van gestoorden (custodial). Foucault noemt dit ‘de grote
opsluiting’. Vanuit de marges van de maatschappij nu massaal opgesloten.
Eerst armen, daklozen, verstandelijke beperkten, dementerenden en
alleenstaande vrouwen opgesloten (de ongewensten). Daar werden steeds meer
groepen mensen, waaronder mentaal gestoorden, aan toegevoegd. Daarna
,werden ook kinderen van daklozen en weeskinderen hier ondergebracht, die
kleding produceerden voor het leger. De samenleving werkte hier gedeeltelijk
aan mee. De samenleving veranderde, mensen moesten vaak werken
(economisch belang: mensen kónden niet meer zorgen voor problematische
familieleden), daarom gebeurde dit vooral ook in Frankrijk en Engeland; daar
vond de industrialisatie plaats op dit moment. De opsluiting van deze mensen
was vooral een samenwerking van de politie en de kerk.
Bedlam: gekkenhuis in Engeland. Vanaf de 17 e eeuw kon je het bezoeken,
gebeurde ook veel. Voor leedvermaak maar ook voor educatieve doeleinden. Het
idee was dat de geestesziekte het gevolg was van moreel verval, dat werd op
deze manier gedemonstreerd. Soort van waarschuwing: “gedraag je moreel,
anders ga je zo eindigen”.
Het doel hier is echt opsluiting i.p.v. genezing: diende een juridisch, sociaal en
administratief doel. Gedeeltelijk een economisch doel: werkelozen opgenomen en
aan het werk gezet. Samenwerking politie en kerk: iedereen die geen plaats meer
had in een rationeel georganiseerde staat. Er waren ook private gekkenhuizen en
vroege gekkenhuizen….
19e eeuw: humanisering en moderne asylum
Grote hervormers van de grote vroege gestichten; allemaal artsen; ze vonden de
gestichten zoals hierboven beschreven allemaal inhumaan:
- Pinel (1745-1826) in Frankrijk
- Tuke in Engeland
- Chiargi? in Italië
- Van der Kolk (1797-1862) in Nederland
Amsterdam: 2 artsen op 700 patiënten, werd beschreven als hel op aarde. Er
zaten ook armen en daklozen die daar niet zaten voor behandeling. Dat gebouw
is later platgegooid en er is toen een gasthuis gemaakt.
Het moderne gesticht kwam overal in Europa op: Pinel ontdeed de opgeslotenen
de boeien De mentaal zieken werden afgezonderd van anderen, en voortaan
behandeld middels behandeling die zich richtte op genezing (= confinement >
cure). Het doel was niet langer opsluiting, maar genezen. Geen afschaffing van
gekkenhuizen/vroege gestichten, maar een heruitvinding ervan (positief ideaal;
aanleren burgerlijk moraal, inzien van eigen gebrek). Pinel: een moreel tekort:
morele therapie gericht op ontwikkeling zelfcontrole zodat externe dwang en
opsluiting niet meer nodig was, zodat ze weer in de samenleving konden
deelnemen. D.m.v. straf en beloning ander gedrag proberen te creëren. Het idee
was hier wel dat je er wel weer uit kwam; de vroege gestichten kwam je niet uit.
Geestesziekten werden uitgelokt en moesten vervolgens veranderd worden. Pure
gedragstherapie. Het besef dat sommige dingen niet hielpen en dat er bijzondere
praktijken plaatsvonden, dat kwam pas later.
Regelgeving moderne asylums: medische zorg vereist, max. patiënten en grootte,
geen overdadige of onterechte opsluiting, frequente controle en certificering.
Maar desondanks gebeurden er nog steeds gruwelijke dingen (restraint chair,
radiumtherapie, malaria geïnjecteerd tegen syfilis, stoomcabines, hydrotherapie,
waterkanon (allemaal om met temperatuur/koorts etc. klachten te verminderen),
, dia therma therapie met geluid en shocktherapie/elektroconvulsieve therapie).
Lobotomie: doorknippen connecties in prefrontale cortex (planning, emotionele
controle, acties inschatten) (Freeman). 95% eindigde hiermee als soort
kasplantje. We hebben het over een humanisering, maar in de praktijk vond dit
niet altijd plaats. Dit laat een problematisch beeld zien van de medische
behandeling van de geesteszieken. Maar er waren ook plekken waar het wél goed
ging, waar mensen wel genazen.
Mid-20e eeuw: opheffing asylums
Na WOII opkomst bio-ethiek. Geen behandeling zonder instemming van de
patiënt. Penicilline tegen syfilis, anti-psychotische drugs, protesten vanuit de
gestichten. Soms door gebrek aan zorg in de VS > crimineel gedrag/drugs >
terugkeer naar de gevangenis (dus niet altijd beter). Hierdoor, en door beleid
véél minder mensen in een gesticht.
Belangrijke observaties geschiedenis
- Grote opsluiting: onderdeel brede groep sociaal ongewensten en niet-
productieve burgers.
- Mentaal zieken een aparte categorie geworden, o.b.v. indicatie voor
medische behandeilng.
- Gekkenhuizen werden gestichten. Praktijk bleef vaak wreed tot ver in de
20e eeuw.
- Vanaf 19e eeuw mentale ziekte als ‘intern’…
- ….
Ontstaansgeschiedenis van psychiatrie (als medische subdiscipline)
Eerste casusrapporten in de 17e eeuw van artsen die daarmee kennis en kunde
wilde etaleren. Psychiatrie geboren als discipline ter management en omgang
van de reeds geïnstitutionaliseerden (oprichting van de hedendaagse APA).
Gericht op het tot uiting brengen en controleren van waanzin: asylum geeft
omstandigheden om moraal aan te leren, hardhandig middels fysieke interventie
(van dwangbuis tot waterkanon) of aanleren interne controle.
Wisselwerking en spanning tussen de focus op het lichaam en geest.
Descartes: dualisme: scheiding lichaam en geest. Geestesziekten verankerd in
het brein en lichaamssappen.
Locke: gekte voorkomend door verstoorde relaties tussen ideeën. Mentaal zieken
maken denkfouten; irrationaliteit.
Boerhaave: chemicus (hippocratische methode): de arts bezigt zich alleen met
het lichaam (geesten zijn andere disciplines). Voor zover geestesziekten bestaan,
zijn het misstanden of problematische impressies op het brein; er gaat iets mis
met de werking in het brein).
Sauvages: combinatie van lichaam en geest, misbruik van vrije wil.
Cullen: dysfunctie van oordelen (amentia, melancholia, manie)….
Pinel, Tuke, Chiarugie: morele therapie: aanleren burgerlijk moraal. Eerste
échte methode: een psychosociale methode.
