Samenvatting Ethiek en recht in kort bestek – Schotman
Hoofdstuk 1: Moraliteit en ethiek
1.1 Inleiding
In algemene zin verwijst moraliteit naar de opvattingen die er zijn over hoe mensen zich moeten
gedragen ten opzichte van elkaar. Moraliteit gaat over wat mag en niet mag in de omgang met de
ander. Hierbij gaat het meestal over wat niet mag en over de grenzen die aan gedrag gesteld moeten
worden.
1.2 Kenmerken van moraliteit
Moraliteit heeft 2 belangrijke kenmerken:
• Moraliteit gaat over gedrag van mensen
Smalle moraliteit: in hoeverre moeten we rekening houden met de
belangen en het welzijn van anderen?
Brede moraliteit: Wat maakt een leven een zinvol leven?
• Moraliteit is normatief
Er wordt voorgeschreven hoe er gehandeld moet worden. Termen voor mensen Goed/slecht, voor
gedrag toelaatbaar/ontoelaatbaar of juist/onjuist. De opvattingen over goed en slecht verschillen per
tijd en plaats.
1.2 Bouwstenen van de moraliteit
1 Normen en
2 Waarden: hebben betrekking op gedrag
3 Houding: heeft betrekking op de persoon die handelt
Normen = morele regels
Normen hebben een dwingend karakter, ze gebieden of verbieden bepaald gedrag, meestal
verbieden.
Normen zijn – vaak ongeschreven - geboden of verboden. Vaak blijven normen (morele regels)
impliciet, d.w.z. de regel waaraan gedrag wordt afgemeten is niet in een geschreven regel
neergelegd.
Geschreven normen vind je vaak terug in gezegdes of in gedragsregels die bedrijven hanteren
(bedrijfscode).
J. Haidt -> 5 morele instincten: schade/zorg, eerlijkheid, loyaliteit, autoriteit en zuiverheid/reinheid
Waarden
Waarden zijn principes en idealen die richting geven aan het leven, die pas zichtbaar worden in het
handelen van mensen.
Waarden geven aan wat goed, gewenst en waardevol is.
Morele waarden = persoonswaarden: definiëren wie je bent, een goed of minder goed mens.
Waarden die dit bepalen zijn bijvoorbeeld waarheid (eerlijkheid, betrouwbaarheid), wijsheid en
rechtvaardigheid.
Objectwaarden: zeggen niet wie je bent, maar wat je hebt of wilt hebben. Leggen ook gewicht in de
schaal, bepalen het handelen, maar maken een mens niet per se een goed mens. Voorbeelden:
rijkdom, geluk en misschien zelfs vriendschap.
,W. Frankena: veel geciteerde lijst opgesteld van wat als waarden worden beschouwd:
Leven, bewustzijn, gezondheid, kracht, genot in allerlei vormen (blijheid, geluk, plezier, voldoening
etc.), waarheid, kennis, schoonheid, liefde vriendschap, een harmonieus leven, rechtvaardigheid,
vrede, veiligheid, een goede reputatie, eer, zelfrespect, wijsheid.
Houdingen
De houding is de manier van handelen van een bepaalde persoon. Je hebt een bepaalde houding als
je steeds op dezelfde manier reageert.
Karaktereigenschappen: structurele aspecten van de houding wordt tot de moraliteit gerekend.
Bepalen mede de morele keuzes die worden gemaakt.
Je houding bepaalt niet alleen mede je gedrag, het bepaalt ook mede de manier waarop je de
wereld beleeft (paradigm).
In de omgang met anderen zijn wij erg geïnteresseerd in de karaktereigenschappen van de mensen
met wie we te maken hebben. We gebruiken ze als sleutel tot hun gedrag. Op grond van het karakter
schatten wij in of iemand betrouwbaar is en wat haar beloften waard zijn.
1.4 Moraliteit, fatsoen, religie en recht
Verschil tussen fatsoensregels en morele regels:
Fatsoensregels zijn ‘zwakke’ morele regels zijn (etiquette= wellevendheid). Worden als minder
belangrijk ervaren als morele regels.
Verschil moraliteit en religie:
1 Religie omvat meer dan alleen morele regels. Bijv. spijswetten, kledingvoorschriften, speciale dagen
2 religie kent een centraal betekenis verlenend verhaal en moraliteit niet. En geen heilige boeken
waar deze verhalen in zijn opgetekend.
3 religies kennen meestal een bovennatuurlijk opperwezen dat de oorzaak is van alle morele regels
en moraliteit niet.
Overeenkomst tussen recht en moraliteit:
Recht zorgt ervoor dat de burger weet wat hij mag en wat verboden is. Dezelfde functie wordt
vervuld door morele regels. Oorsprong van veel rechtsregels is een morele regel.
Dat liegen niet mag is vastgelegd in artikel 3:44 BW en iemand angst aanjagen is strafbaar gesteld in
artikel 285 Wetboek van strafrecht.
Verschil recht en moraliteit:
1 Het recht heeft geschreven bronnen – de rechtsbronnen, de wet en de jurisprudentie - in
tegenstelling tot de moraliteit.
2 Rechtsregels kunnen worden afgedwongen en morele regels niet.
3 Het recht een systeem van primaire en secundaire regels, welk in de moraliteit
geheel ontbreekt.
4 Het recht is ingebed in een sociaal systeem. De wet kent gebouwen met rechtbanken,
politiebureaus, gevangenissen en een ministerie en de moraliteit kent deze niet. In deze
gebouwen werken mensen in dienst van het recht. De moraliteit heeft geen eigen apparaat.
, 1.5 Moraliteit en ethiek
Definitie ethiek:
Ethiek is moraal op papier. Het is het denken over moraal, losgemaakt van intuïtieve morele keuzes
die onmiddellijk worden gemaakt. Aan de basis van de ethiek liggen dan ook niet onze morele
intuïties, maar ons redeneervermogen, onze rede of ratio. Ethici proberen theorieën op te stellen
over moraliteit
Descriptieve ethiek
De ethiek probeert te verhelderen en morele standpunten te beschrijven. Inventariseert de morele
opvattingen die leven onder mensen. Waarom keuren mensen bepaald gedrag af en waarom
beschouwen ze ander gedrag als goed?
Normatieve ethiek
Het voorschrijven van gedrag of van een identiteit.
Hoofdstuk 2: Plichtethiek
Definitie plichtethiek:
Een ethische theorie die het menselijk gedrag centraal stelt. Aandacht gaat primair uit naar het
handelen. In de plichtethiek wordt onderzocht welk gedrag is toegestaan, welk gedrag verboden is,
of welk gedrag juist geboden is.
Twee sleutelelementen van de plichtethiek:
• De norm: de grond van de plicht. De regel die de verplichting in het leven roept (bijv bij oorlog
moeten volwassen mannen land verdedigen
• De plicht:
- inhoud van de plicht (wat waartoe verplicht). Vloeit voort uit de gestelde norm.
- het verplichtende karakter van de plicht: de opdracht te gehoorzamen. Gevoelde noodzaak om de
norm te gehoorzamen.
Hoofdgedachte van de plichtethiek:
Sommige normen moeten overeind blijven, ongeacht de gevolgen. Twistpunt in de ethiek (bijv
terrorist martelen voor meer info ongeacht plicht om niet te martelen?)
2.2 De plichtethiek volgens Kant
Immanuel Kant
- Onderscheidde een moeten en een inhoud van de plicht.
- Wie uit plichtsbesef handelt dat niet doet met een verder weg gelegen doel (bijv om er beter
van te worden).
- Je handelt uit plichtsbesef gewoon omdat ‘het moet’, de plicht gebiedt zonder dat de
consequenties een rol spelen.
- Morele gehalte van een handeling bepaald door de intentie waarmee de handeling wordt
gedaan. Die intentie moet zijn: trouw blijven aan het principe, ongeacht de gevolgen.
- Norm is absoluut en geldt altijd en overal (onder iedere omstandigheid).
- Innerlijke stem die zegt: “dit is hoe het (eigenlijk) hoort -> ervaring van de plicht.
