Dit is dé samenvatting van de hoorcolleges 'Geheugen & Taal' gegeven aan de faculteit sociale wetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Het bevat de informatie, voorbeelden en afbeeldingen van alle hoorcolleges. De onderwerpen besproken in deze samenvatting zijn: taalvermogen, neurolinguïstiek, ...
Taal & geheugen hoorcolleges tentamen
samenvatting
Index
Hoorcollege Onderwerp Datum Bladzijde
T Hoorcollege 1 Taalvermogen 14 november blz. 2
T Hoorcollege 2 Neurolinguïstiek 21 november blz. 9
T Hoorcollege 3 Taalontwikkeling 23 november blz. 18
T Hoorcollege 4 Taalbegrip 28 november blz. 27
T Hoorcollege 5 Taalproductie 30 november blz. 36
T Hoorcollege 6 Taal en denken 7 december blz. 41
Punt Samenvatting taal blz. 44
G Hoorcollege 1 Taxonomie van geheugen 14 december blz. 53
G Hoorcollege 2 Het Kortetermijngeheugen 19 december blz. 59
G Hoorcollege 3 Episodisch Geheugen 21 december blz. 66
G Hoorcollege 4 Semantisch Geheugen 9 december blz. 73
G Hoorcollege 5 Vergeten | Amnesie 11 januari blz. 80
G Hoorcollege 6 Prospectief geheugen 16 januari blz. 85
Notitie: voor het vak ‘taal’ zijn aan het eind van elk hoofdstuk de ‘belangrijke begrippen’ toegevoegd.
Deze werden gegeven aan het eind van elk hoorcollege. Voor het vak geheugen werd geen overzicht
gegeven van de begrippen. Omdat ik mijzelf niet in de positie zie om te bepalen wat per sé belangrijk
is en wat niet, heb ik geen lijst met ‘belangrijke begrippen’ voor de hoorcolleges van geheugen.
Overigens staan de belangrijkste punten in de tussen- samenvattingen in de hoofdstukken.
,Taal Hoorcollege 1: Taalvermogen
Onderwerpen:
1. Wat is taal?
2. Taal evolutie
3. Communicatiesystemen bij dieren
4. Leesopdracht dolfijn
5. Belangrijke termen
Achtergrond
Hiërarchie:
Taal is hiërarchisch: het bestaat uit en kan opgedeeld worden in meerdere delen. Er zijn dus
meerdere lagen van representatie. Het kleinste niveau zijn de fonemen. Fonemen zijn de
klanken (klinkers en medeklinkers) waar taal uit bestaat. Het volgende niveau is het
woordniveau. Dit niveau bestaat uit losse woorden en alle kennis die iemand heeft over dat
woord, ook wel de mentale lexicon genoemd. Het volgende niveau zijn woordgroepen
gevolgd door de laatste groep, de zin. De zin bevat de syntax: de betekenis die overgebracht
wordt door het gebruik van taal.
Universele eigenschappen van gesproken taal
Gesproken taal heeft enkele eigenschappen die universeel zijn voor alle gesproken talen
wereldwijd. Deze kenmerken gelden dus niet allemaal voor alle geschreven en gebarentalen.
1. Taal bestaat uit fonemen: klinkers en medeklinkers. Gebarentalen beschikken ook
over fonemen.
2. De fonemen worden gecombineerd tot grotere eenheden, namelijk woorden.
3. Taal bevat zelfstandig naamwoorden om dingen te benoemen
4. Taal bevat werkwoorden die worden gebruikt om handelingen te benoemen
5. Losse woorden worden gecombineerd tot zinnen
Taal als systeem
Geluiden van taal (klinkers) / fonemen = fonologie
Zinnen bevatten grammatica = Syntax
Betekenis van woorden = Semantiek
Woorden vervoegen = morfologie
Taal als systeem = Psycholinguïstiek
,In de psycholinguïstiek wordt onderscheid gemaakt tussen het omschrijven van
taalwetenschappelijke theorieën en het verklaren van taalwetenschappelijke theorieën.
Daarnaast zijn er verschillende soorten grammatica:
Prescriptieve grammatica is de beschrijving van taalgebruik dat tot doel heeft om ‘correct
taalgebruik’ te stimuleren.
Descriptieve grammatica is de beschrijving van taal die geen oordeel velt over wat goed of
slecht taalgebruik zou zijn.
Wat is taal?
David Crystal: “Het systematische, conventionele gebruik van geluiden, gebaren of
gesproken symbolen voor communicatie en zelfexpressie”
Taal is een communicatiesysteem, bedoeld om elkaar te begrijpen en gedachtes te uiten.
Noam Chomsky: “Het gebruik van een eindige hoeveelheid woorden en een eindige
hoeveelheid regels om een oneindige hoeveelheid boodschappen te
communiceren. Dit is het idee van recursiviteit”
Taal is generatief: er kunnen steeds nieuwe uitingen verzonnen worden die nooit eerder
gebruikt zijn, in tegenstelling tot communicatiesystemen bij dieren.
Taal is conventioneel: In veel verschillende talen bestaat hetzelfde woord voor hetzelfde
begrip.
Dit geldt overigens niet voor veel woorden. Voor de meeste woorden geldt arbitrariness of
the sign. Dat betekent dat er vaak geen relatie is tussen een concept en het bijbehorende
woord met uitzondering van enkele iconische woorden.
Woordenschat blijft groeien, er komen altijd nieuwe woorden bij. Grammatica verandert
Daarentegen nooit, er komen nooit grammaticale regels bij.
Zinsopbouw
Men kan met taal op verschillende manieren dezelfde betekenis overbrengen:
▪ Men kan verschillende woorden (zoals synoniemen) gebruiken
o “Het meisje voert de jongen” & “Het meisje geeft de jongen eten”
▪ Men kan verschillende grammaticale structuren gebruiken
o “Het meisje voert de jongen” & “De jongen wordt gevoerd door het meisje”
Er bestaan grammaticale regels die bepalen welke zinnen wel gemaakt mogen worden en
welke niet. Zo maakt de volgorde van de woorden bijvoorbeeld erg uit.
,Recursiviteit
Zinsdelen kunnen bestaan uit nieuwe zinnen, onder andere door middel van het gebruik van
de bijvoeglijke bijzin. Op die manier wordt er informatie over een woord uit de zin
toegevoegd aan de zin. Bijvoorbeeld:
“De zin, die een bijvoeglijke bijzin bevat, bevat meer informatie.
Dit is een voorbeeld van recursiviteit. Recursiviteit zorgt ervoor dat zinnen in zinnen plaats
kunnen vinden. Op die manier kan men op eindeloos veel manieren uitweiden binnen een
zin. Dit is waar Noam Chomsky ook naar verwijst.
Wanneer men te veel recursiviteit gebruikt kan de zin grammaticaal nog wel kloppen, maar
zo verwarrend worden dat men het liever niet gebruikt.
Simpele zin representaties
Naast het grammaticale (syntax) niveau kan een zin ook op thematisch niveau worden
bekeken. Het thematische niveau is de betekenis. Werkwoorden op een thematisch niveau
kunnen ‘thematische relaties’ hebben met zelfstandig naamwoorden.
Het woord “slapen” heeft maar 1 thematische relatie: (1) iemand slaapt.
Het woord “begrijpen” heeft 2 thematische relaties: (1) iemand begrijpt (2) iets.
Het woord “geven” heeft 3 thematische relaties: (1) iemand geeft (2) iemand (3) iets.
Bij thematische relaties wordt gebruik gemaakt van twee terminologieën:
De Actor is degene / hetgeen dat een bepaalde actie uitvoert.
De Patiens is degene / hetgeen dat een bepaalde actie ondergaat
Vaak komt de syntactische interpretatie (onderwerp / leidend voorwerp) overeen met de
thematische ontleding (actor / patiens).
Het onderwerp is vaak de actor en het lijdend voorwerp is vaak de patiens.
Overigens niet altijd: in een passieve zin zoals ‘de jongen wordt gevoerd door het meisje’ is
de jongen zowel het onderwerp als de patiens.
,Taal evolutie
Hoe is taal ontstaan?
Het recente model dat het ontstaan van taal verklaart
komt van Scott-Phillips en Kirby in 2010. Toen er nog geen
taal was onderging men ‘preadaptations’. Daarna was er
nog steeds geen taal, maar het maakte men wel gereed
voor de ‘co-evolution’ die resulteerde in een ‘Proto-taal’.
Daarna vond er een ‘culturele revolutie’ plaats waardoor
echte taal kon ontstaan. Uiteraard ondergaat taal
constant veranderingen waardoor de taal van toen niet
meer lijkt op de taal van nu. Taalveranderingen gaan zo
snel dat wij nu het Nederlands van 800 jaar geleden nauwelijks nog kunnen begrijpen.
Wanneer is taal ontstaan?
Het onderzoek naar het ontstaan van taal wordt op twee verschillende manieren gedaan:
door middel van onderzoek naar het strottenhoofd (de Larynx) in gevonden botten en door
middel van genenonderzoek (onder andere naar mutaties in het FoxP2-gen). Met behulp van
het bottenonderzoek kan bepaald worden welke klanken men toentertijd kon maken en hoe
lang geleden dat was. Men schat dat taal is ontstaan tussen de 250.000 en 50.000 jaar
geleden. Het is mogelijk dat Neanderthalers een proto-taal hadden.
Waarom is taal ontstaan?
Een gigantisch voordeel van taal is dat de communicatie verder gaat dan het hier en nu.
Hierdoor wordt plannen en vooruitkijken met anderen mogelijk gemaakt.
Hoe zag de proto-taal eruit?
De Sing song theory stelt dat taal een onderdeel van seksuele selectie
De Bow wow theory stelt dat taal ontstaan is door het imiteren van andere geluiden
Het is ook mogelijk dat taal is voortgekomen uit gebaren en dat dit samenviel met het
ontwikkelen van gereedschappen.
Hoe snel ging proto-taal over in echte taal?
De Bonfire Theory van Chomsky stelt dat taal in één keer heel snel ging vanaf het moment
dat de Homo sapiens sapiens een fatsoenlijk taalorgaan had.
Overigens zijn er ook theorieën die stellen dat er periodes van snelle ontwikkeling en
langzame ontwikkeling plaatsvond (growth & stagnasis).
Er is ook een theorie die stelt dat taal langzaam steeds complexer werd (constant)
,Communicatiesystemen bij dieren
Communicatie betekent het uitwisselen van informatie. Dat kunnen dieren wel, maar
beschikken ze ook over taal? Twee voorbeelden van dierencommunicatie zijn:
▪ Honingbijen en hun ‘Waggle dance’ om de locatie van voedsel te communiceren
▪ Mannetjes van verschillende soorten zangvogels die zingen voor seksuele selectie
Papegaaien en zeeleeuwen zijn goed in het imiteren van geluid maar spraak staat niet geluid
aan het beheersen over taalvaardigheden.
In hoeverre beschikken dieren over communicatie zoals die voorkomt in menselijke taal? Dat
kan men proberen te bepalen aan Hockett’s designfeatures (1958-1968).
Notitie: bekijk de Design features van Hockett met de Engelse termen erbij in het college.
Men dient deze termen te kennen en uit te kunnen leggen.
Beschrijving Dieren
1. Geluiden betekenen iets (refereren naar zaken in de wereld) Ja
2. Het doel van de uiting is bewuste informatie doorgeven Vaak
3. Het bevat betekenis Vaak
4. Het kan verwijzen naar buiten het hier-en-nu Soms
5. Er kunnen nieuwe boodschappen gecreëerd worden Weinig
6. Het wordt overgedragen per generatie, het moet geleerd worden Vaak
7. Betekenisloze eenheden worden samengevoegd ?
8. Luisteraars kunnen de boodschap zeggen en andersom Vaak
9. Het kan worden gebruikt om te liegen ?
10. Het is mogelijk om te praten over het verschijnsel communicatie ?
Dieren communicatie bevat dus wel degelijk elementen van Hockett’s designfeatures.
Zo is de bijendans een verwijzing naar buiten het hier en nu en is er geen relatie tussen vorm
en betekenis bij waarschuwingssignalen van stokstaartjes.
Helaas zien we bij geen enkele diersoort alle kenmerken terug, en juist de combinatie van de
kenmerken is cruciaal voor het kenmerken van taal.
Kan men dieren mensentaal aanleren
Ja, je had Alex de papegaai en Akeakamai de dolfijn. Overigens twijfelt men aan hun
taalbegrip en grammaticale kennis.
Akeakamai zou wel gevoelig zijn voor grammatica omdat de dolfijn een andere handeling
uitvoert bij twee zinnen die toch dezelfde woorden bevatten. Hij lijkt dus te begrijpen dat
betekenis niet alleen bepaald wordt door losse eenheden dat de structuur (syntax) van de
zin bijdraagt aan de betekenis.
,Anderzijds zou Akeakamai niet gevoelig zijn voor grammatica omdat hij (1) getraind is met
beloningen (2) elke zin misschien als één geheel geleerd heeft (3) het hele simpele zinnen
met maar één vaste volgorde. Dan kan ook gekeken worden naar de thematische
argumenten terwijl menselijke taal ook andere zinsstructuren kent.
Het grammaticale taalvermogen van de dolfijn zou overtuigend zijn als: (1) De dolfijn de
kennis kan generaliseren naar nieuwe omstandigheden of voorwerpen (2) de dolfijn de
kennis kan generaliseren naar andere zinsstructuren of werkwoorden (3) de handelingen
buiten het hier en nu begrijpt.
Problemen bij dierenstudies
Het Clever Hans effect zorgt ervoor dat dieren aan de hand van de anticipatie van mensen
kunnen aanvoelen wat het juiste antwoord is. Daarnaast heeft men een neiging tot het
antropomorfiseren van dieren; het toedichten van menselijke eigenschappen aan dieren.
Daarnaast maken ze selectieve interpretaties uit uren data. Sommige onderzoeken zijn erg
duur, maar dat betekent niet dat de uitkomsten per definitie kloppen.
Mensapen
Door middel van cross-fostering waarbij een gezin van onderzoekers een aap zo opvoedt als
een mensenkind, werd de taalontwikkeling van apen bestudeerd. Ze leerden erg weinig taal
in vergelijking tot een mensenkind. Chimps hebben geen ontwikkelde larynx waardoor ze
moeilijk kunnen spreken. In onderzoeken met gebarentaal konden ze met gemak zo’n 200
woorden leren, maar ze missen grammatica om woordcombinaties mee te maken.
Conclusie van dierentaal
Apen en diverse andere dieren kunnen veel symbolen (woorden gebaren) gebruiken, maar
grammatica leren kunnen ze niet goed en niet spontaan. Apen kunnen worden beschouwd
als proto-taal, met de betekenisaspecten van taal maar zonder volledige grammatica.
, Belangrijke termen
Taal is hiërarchisch Taal bestaat uit en kan opgedeeld worden in meerdere
delen. Er zijn dus meerdere lagen van representatie.
Fonemen Klanken bestaande uit klinkers en medeklinkers
Syntax Zinsleer: omvat alles wat met de opbouw en structuur
van zinnen te maken heeft, dus ook grammatica
Semantiek De betekenis van woorden en / of zinnen
Universele eigenschappen van taal Zie blz. 2
Presciptieve & descriptieve Prescriptieve grammatica: beschrijving van taal die
‘correct taalgebruik’ stimuleert
grammatica
Descriptieve grammatica: beschrijving van taal die geen
oordeel velt over wat goed of slecht taalgebruik is
Arbitrariness of the sign Er is geen relatie tussen concepten en woorden in klank
Taal is conventioneel Mensen gebruiken hetzelfde woord voor hetzelfde
begrip of concept
Taal is generatief Er kunnen oneindige combinaties van taal gemaakt
worden zolang ze grammaticale regels volgen
Recursiviteit Door middel van recursiviteit (zinnen in zinnen) kunnen
oneindige combinaties van taal gemaakt worden
Thematische relaties De zelfstandig naamwoorden in een zin waarop een
werkwoord allemaal betrekking heeft
Larynx Het botten gedeelte van het strottenhoofd
Proto-taal De taal voor het ontstaan van onze taal
Taalverandering Taalveranderingen gaan zo snel dat wij onze eigen taal
van 200 jaar terug nauwelijks begrijpen
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper myrthemail. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €8,99. Je zit daarna nergens aan vast.
