DE MENS EN DE VERBEELDING VAN HET DIER
Sleutelwoorden: empathie, prehistorie, menselijk gedrag, dieren, Georges Bataille,
paleopsychologie, relatie mens-dier.
SAMENVATTING:
De relatie tussen mens en dier is minstens even plezierig als
problematisch. De mens kan het dier bezien als een noodzakelijk
onderdeel van de voedselketen. De mens kan het dier gebruiken voor
z'n welvaart. Niet te vergeten kunnen mens en dier ook affectief tot
elkaar staan. Hierbij is het de vraag in hoeverre het affectieve aspect bij
het dier een door de mens geantropomorfiseerde interpretatie is van
een dierlijk instinct. De mens wringt zich, in de relatie tot het dier, in
vreemde bochten. Er bestaan talloze vervelende voorbeelden die
duiden op een problematische relatie tussen mens en dier daar waar
belangen botsen. De relatie tussen mens en dier samenvattend in
termen van utiliteit, affectie en agressiviteit is kenmerkend voor de
huidige samenleving. Eens was deze relatie geheel anders.
PREHISTORISCHE GROTSCHILDERINGEN VAN DIEREN
Voor mij zijn de prehistorische grotschilderingen illustrerend voor het
beschrijven van de archaïsche verhouding tussen mens en dier. Uiteraard
betreft het hier een gewaagde illustratie, daar de functie van de
grotschilderingen en de daaruit af te leiden relatie tussen mens en dier op
veronderstellingen berust. Desalniettemin zijn deze hypothesen zo
interessant dat, gecombineerd met andere bevindingen over de
prehistorische mens, een beeld gevormd kan worden van hoe mens en dier
eens samenleefden.
Ook al zijn veel vragen met betrekking tot de grotschilderingen nog
onbeantwoord, een aantal stellingen en interpretaties zijn vrij acceptabel. De
prehistorische schilders hadden er veel voor over om de schilderingen aan te
brengen, getuige de lange weg die de schilders moesten afleggen om in de
ruimte te komen die men in Lascaux de 'Hall of Bulls' heeft genoemd of de
centrale ruimtes van de Vallon Pont d'Arc grot. De schilderingen oude graffiti
noemen is daarom onzin. Gezien de techniek van het schilderen, gezien het
feit dat de verf giftig was en ook in de mond werd genomen om op de wand
te spugen, mag men veronderstellen dat het hier een grote en riskante
opgave betrof. Men bracht een ode aan de dieren door ze te schilderen in
een zo'n verbluffende schoonheid dat Picasso, na het zien van de
, schilderingen van Lascaux, uitriep dat we niets vooruit zijn gegaan in de zin
van progressie maken op artistiek vlak. 1 En de schoolmeester van de vier
jonge ontdekkers van Lascaux dacht, bij het zien van de schilderingen, dat
hij bijna gek werd van de overweldigende hoeveelheid pure schoonheid die
hij op de muren van Lascaux geschilderd zag.2
De functie van de grotschilderingen blijft voorlopig raadselachtig. Waarom
alle dieren dieper de grot inrennen, waarom er zoveel tekens in de
muurschilderingen zijn ingekrast en waarom de mens zoveel minder fraai en
half als dier is afgebeeld, zijn vragen die een lang traject van studie
behoeven. Maar dan nog, zelfs wanneer men met antwoorden komt, blijven
deze tijdelijk van aard. Ze zullen weer achterhaald worden door nieuwe
vindingen en nieuwe inzichten.
Zo werd onlangs (2014) door archeologen van de Universiteit van Tübingen
een fragment van een ivoren beeldje van 40.000 jaar oud van een leeuw
gevonden in de Vogelherd Cave in zuid-west Duitsland.3 Het eerste deel, het
lichaam, werd gevonden in 1931. Wat een plat beeldje leek, werd door het
gevonden extra stukje een driedimensionaal beeldje. En daarmee
veranderen allerlei gedachten over het maken en gebruiken van het beeldje.
Een nieuwe vinding, een nieuw inzicht, een herzien van hypotheses, een
klein stukje van een beeldje kan het verhaal van een object zo veranderen.
In de negentiende eeuw dacht men aan de grotschilderingen als l'art pour
l'art, een hypothese die niet lang standhield. Daarna kwamen
structuralistische interpretaties. Vaste patronen zouden doelbewust in relatie
staan tot andere patronen. Wat die patronen betekenen vertellen Lewis-
Williams en Dowson, twee Zuid-Afrikaanse onderzoekers ons. Zij menen dat
deze patronen producten van hallucinaties zijn. De grotschilderingen zouden
dan ook direct in verband gebracht moeten worden met sjamanistische
rituelen. Wat pleit voor deze hypothese is dat het in de mond nemen van
giftige verf, met het doel deze op de grot-wanden te spugen, ongetwijfeld een
hallucinerende werking heeft gehad. Lorblanchet, een onderzoeker die de
grotschilderingen heeft getracht te reproduceren, suggereert dat de techniek
ook een spirituele dimensie had:
"Spitting is a way of projecting yourself onto the wall, becoming one with the
horse you are painting. Thus the action melds with the myth. Perhaps the
1 Rigaud, Jean-Philippe, Art Treasures from the Ice Age Lascaux Cave', National Geographic,
Washington, D.C.; National Geographic Society vol.174, no 4 (1988) p. 482-499
2
Rigaud, J.P. Op. Cit. p. 482-499
3
www.thelocal.de/20140731/ice-age-lion-gets-its-head-back-after-vogelherd-germany-
cave-find or http://theheritagetrust.wordpress.com/2014/08/02/40000-year-old-lion-
relief-confirmed-to-be-3-dimensional/
