Openbaar bestuur. Beleid, organisatie en politiek
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: De wereld van het openbaar bestuur......................................................................................... 1
Kernconcepten......................................................................................................................................................2
Hoofstuk 2: Beleid en sturing......................................................................................................................... 3
Kernconcepten......................................................................................................................................................4
Hoofdstuk 3: De beleidsomgeving.................................................................................................................. 5
Kernconcepten......................................................................................................................................................6
Hoofdstuk 4: beleidsprocessen....................................................................................................................... 7
Kernconcepten......................................................................................................................................................9
Hoofdstuk 5: organisaties en omgeving.......................................................................................................... 9
Kernconcepten....................................................................................................................................................10
Hoofdstuk 6: managementbenaderingen...................................................................................................... 11
Kernconcepten....................................................................................................................................................12
Hoofdstuk 7: leiderschap en gedrag.............................................................................................................. 13
Kernconcepten....................................................................................................................................................13
Hoofdstuk 8: de politieke omgeving van het openbaar bestuur.....................................................................14
Kernconcepten....................................................................................................................................................15
Hoofdstuk 9: politiek-ambtelijke verhoudingen............................................................................................ 16
Kernconcepten....................................................................................................................................................16
Hoofdstuk 10: politiek, bestuur en media..................................................................................................... 18
Kernconcepten....................................................................................................................................................19
Hoofdstuk 1: De wereld van het openbaar bestuur
Het openbaar bestuur is het geheel van organisaties en activiteiten dat primair is gericht op
de besturing van de maatschappij, en kent vele spelers, belangen en logica’s. In de beperkte
opvatting bestrijkt het openbaar bestuur alleen de overheid, in de ruime opvatting komen
daar ook niet-overheidsorganisaties bij die een publieke taak vervullen.
Organisaties kunnen ingedeeld worden in de staat, de maatschappij (middenveld) en de
markt.
In hoeverre een organisatie een publieke organisatie is, wordt afgemeten aan de mate
waarin er sprake is van publiek eigenaarschap, publieke bekostiging en politieke controle
over de organisatie
1
,Het openbaarbestuur in Nederland is op te vatten als een systeem van multi-level
governance, waarbij veel organisaties langs de verticale dimensie (EU, nationaal, provinciaal,
gemeentelijk) en horizontale dimensie (staat, middenveld en markt) betrokken zijn.
We beoordelen de kwaliteit van het openbaar bestuur aan de hand van verschillende
zogenoemde waarden van goed bestuur (democratie, rechtmatigheid, doeltreffendheid,
doelmatigheid en integriteit). In de praktijk blijken deze waarden soms strijdig met elkaar te
zijn: het is dus lastig om in alle gevallen maximaal te voldoen aan al deze waarden.
Het Nederlandse openbaar bestuur kent een lang geschiedenis die in sterke mate heeft
bepaald hoe het huidige openbaar bestuur georganiseerd is, hoe we tot besluiten komen en
welke regels er gelden.
Het openbaar bestuur is altijd aan verandering onderhevig, omdat het meebeweegt met
veranderingen in de politieke, maatschappelijke en economische omgeving. Nederland heeft
zich ontwikkeld van een door regenten bestuurde staat via een nachtwakersstaat, naar een
verzorgingsstaat.
In de afgelopen decennia zien we een verandering van die verzorgingsstaat naar een
voorwaardenscheppende staat, gericht op een minder actieve rol van de overheid en meer
samenwerking met, initiatief door, en verantwoordelijkheid voor burgers en de markt.
Kernconcepten
Decentralisatie= de overheveling van taken en verantwoordelijkheden van de centrale
overheid naar een bestuursorgaan op een lager territoriaal niveau
Democratische bestuur= bestuur dat zijn legitieme macht ontleent aan de wil van de burgers
Doelmatigheid= de mate waarin doelen bereikt worden met gebruikmaking van zo min
mogelijk middelen.
Doeltreffendheid= de mate waarin een gesteld doel daadwerkelijk bereikt wordt.
Gedecentraliseerde eenheidsstaat= een staatsvorm waarin de landelijke overheid dominant
is via wetgeving en toezicht, maar waarin overige territoriale eenheden zelfstandige
bevoegdheden hebben.
Globalisering= proces waarbij landen op economisch, cultureel, sociaal en politiek gebied
steeds meer met elkaar verbonden worden.
Governance= in de context van dit boek: een vorm van openbaar bestuur waarin een groot
aantal overheidsactoren, middenveldorganisaties en private partijen gezamenlijk betrokken
zijn bij beleid en politieke dienstverlening.
Huis van Thorbecke= aanduiding voor de organisatie van het Nederlandse binnenlands
bestuur zoals die in de negentiende eeuw vorm kreeg. Een huis met drie woonlagen: het rijk,
de provincies en de gemeenten.
Integriteit= een eigenschap van individuen of organisaties waarbij men eerlijk, op recht en
niet-omkoopbaar is.
2
, Multi-level governance= een vorm van openbaar bestuur waarin een groot aantal
overheidsactoren, middenveldorganisaties en private partijen op verschillende territoriale
niveaus gezamenlijk betrokken zijn bij beleid en politieke dienstverlening.
Nachtwakersstaat= een staat waar de overheid een minimum aan taken heeft. De enige
twee taken voor de overheid zijn in principe het garanderen van de veiligheid van de
inwoners (politiek en leger) en het handhaven van rechtsorden.
Netwerkmanagement= een vorm van openbaar bestuur door middelen van netwerken
waarin een groot aantal overheidsactoren, middenveldorganisaties en private partijen met
elkaar overleggen en onderhandelen.
Publiekheid= mate waarin een organisatie tot de publieke sector behoort, afgemeten aan
dimensies eigenaarschap, bekostiging en politieke controle.
Rechtmatigheid= een waarde van goed bestuur waarbij men handelt in overeenstemming
met de geldende regels en besluiten.
Verzorgingsstaat= een staat waarbij de overheid een breed scala aan taken heeft. Naast de
taken van de nachtwakerstaat, draagt de overheid ook verantwoordelijkheid voor het welzijn
van haar burgers (gezondheidszorg, onderwijs, werkgelegenheid en sociale zekerheid).
Voorwaardenscheppende staat= een staat waarin de overheid burgers en de markt activeert
en faciliteert. De overheid laat het leveren van producten en diensten zoveel mogelijk over
aan private actoren, slechts wanneer vitale maatschappelijke functies in gevaar komen, grijpt
de overheid in.
Hoofstuk 2: Beleid en sturing
Geen samenleving kan functioneren zonder dat het doen en laten van burgers en
maatschappelijke organisaties op elkaar worden afgestemd. Elke samenleving heeft enige
vorm van sturing en coördinatie voor het samenleven nodig. Partijen beïnvloeden met hun
handelen elkaar en om dat geheel in goede banen te leiden is maatschappelijke sturing
nodig. Maatschappelijke sturing kan op verschillende manieren tot stand komen: via de weg
van de overheid, via de weg van de markt en via de weg van de gemeenschap.
Maatschappelijke sturing richt zich op het toevoegen van publieke waarde aan de
samenleving. Publieke waarde is toegevoegde waarde voor de samenleving. Dat kan nodig
zijn, omdat er een concreet tekort is (een maatschappelijk probleem), maar ook omdat er
een kans is tot een concrete toevoeging (een maatschappelijke verbetering). Een andere
manier om over de nut en de noodzaak van maatschappelijke sturing te denken is vanuit de
tragiek van de collectieve actie. Deze theorie onderscheidt vier verschillende soorten
goederen. Verschillende soorten goederen sluiten goed aan bij verschillende soorten
maatschappelijke sturing. Voor bepaalde goederen, publieke goederen en common-pool
resources, geldt dat overheidssturing nuttig en nodig kan zijn.
3
