Aantekeningen hoorcolleges - Geschiedenis van Rusland – Universiteit
Leiden, 2019-2020. Docent: dr. H. Kern.
Week 1. Inleiding over land, volk en karakteristiek van Rusland
1. Inleiding en probleemstelling
De grenzen van Rusland liggen nooit vast. Dit betekent dat er altijd een bepaalde
tegenstelling was tussen het land/ de staat ‘Rusland’ en het volk ‘de Russen’. Deze twee
vielen niet altijd met elkaar samen. In de Westerse geschiedschrijving bestaat het beeld van
het eeuwige en vreemde Rusland. Het is veraf en nabij tegelijkertijd. Nabij in haar positie als
grote mogendheid, die een rol speelt in de Europese politiek. Maar ook veraf wat betreft
haar religie en cultuur. Dit wordt ook wel ‘samobytnost’ genoemd:
De Russische cultuur heeft volgens dit gedachtegoed een bepaalde eigenheid, waardoor zij
fundamenteel anders is dan de Westerse cultuur. De Russische volksziel is niet te
doorgronden voor buitenstaanders. Dit is het Slavofiele standpunt. De vraag die zich dan
opdoet is of Rusland nu bij het Westen hoort of niet. Is de geschiedenis van Rusland
onderdeel van de algemene Westerse geschiedenis?
Geoffrey Hosking hanteert in zijn handboek ook deze thematiek. Het beeld van Rusland als
‘de Grote Ander’, maar ook als een omgekeerd spiegelbeeld. Rusland laat je ook iets van
jezelf zien, over je eigen identiteit. De beeldvorming over Rusland in de Westerse wereld
werd gekenmerkt door een balans tussen hoop en vrees. Wat is de oorzaak voor deze
ambivalente houding? En hoe kunnen we de verschillende Russische identiteiten begrijpen?
Rusland zelf is namelijk ook aan ambivalentie onderhevig. Hiervoor geeft Hosking een
historisch overzicht en een eigen beschouwing.
2. De geografie van Rusland
Rusland is een groot, noordelijk gelegen land met een grote open vlakte. Er heerst een
streng landklimaat, met een ongunstige jaarlijkse neerslagverdeling tot gevolg. Er zijn van
noord naar zuid vijf verschillende vegetatiegordels. Het land heeft een beperkte
vruchtbaarheid, wel zijn er soms andere bestaansmiddelen mogelijk, zoals visserij en
grondstoffenwinning. Het land is dus niet echt vriendelijk voor haar bewoners. Dit is de
setting van Rusland. Hosking schrijft dat Rusland zich vooral ontwikkeld heeft in inner Asia.
Dit is de driehoek Kiev-Moskou-Sint-Petersburg.
Welke invloeden heeft dit land op de mens? Deze vraag draait om Ruslands fate. Hosking
schrijft dat de positie van Rusland zowel haar kracht als haar zwakte was. Ze was vormend
voor haar karakter (mir, pravda). Dit karakter wordt gekenmerkt door bipolariteit. De
geografische ligging was niet slechts een decor. Het had wel degelijk invloed. Theorieën over
1
,de Russische volksaard maken vaak gebruik van de elementen: ‘grensvolk’, ‘migratie’, en
‘zelfkolonisatie’ (Dit houdt in dat de Russische staat het eigen volk en land soms zag als een
kolonie. Dit was nodig om te overleven in de harde geografische omstandigheden). Volgens
Montesqieu kon een groot land als Rusland alleen bestuurd worden door een autoritair
regime. Ook is er een theorie die stelt dat het idee van perifeer-zijn, wat soms heerste in
bestuurlijke kringen in Rusland, leidde tot grote inhaalslagen, die soms rampzalige gevolgen
voor de bevolking hadden.
De kracht van Ruslands geografie en grootte was dat het een uitgestrekt achterland had om
op terug te vallen in tijden van tegenslagen. Het kon grote verliezen lijden en toch overleven.
Dit bleek uit de invasies van Hitler en Napoleon.
De zwakte van Rusland geografie en grootte was dat het onvruchtbaar, arm en dunbevolkt
was. Er was dus weinig mankracht en kapitaal om een staat op te bouwen.
Zodoende kan de geschiedenis van Rusland gekarakteriseerd worden als een interne (strijd
met het onvriendelijke land) als externe (strijd met grensvolken, invasies, etc.)
overlevingsstrijd.
3. Pre- en protohistorie
Rusland vóór de Russen werd beïnvloed door:
Een Iraans-Grieks element (1000 v. Chr. – 200). Dit was een sterke beïnvloeding.
Een Germaans element (200-370) Dit was een zwakke beïnvloeding.
Een Turks-Aziatisch element (370-970). De invloed hiervan is omstreden.
De Russen vóór Rusland waren afkomstig van:
De Slaven. Dit is een term en mogelijk ook een thuisland. Zij vormen een taalfamilie,
maar niet één volk.
Tijdens de Grote Volksverhuizing ontstond er een driedeling in West-, Oost- en Zuid-
Slaven.
De Oost-Slavische stammen en steden vestigden zich vanaf de 7e eeuw in het
‘Russische land’.
4. Vergelijking: Rusland en het Westen
Het Westen was geografisch kleinschalig en begrensd, gevarieerd, gematigd en had gunstige
condities voor de landbouw. Ruslands’ geografie echter werd gekenmerkt door
grootschaligheid, openheid, onherbergzaamheid, strengheid en ongunstige condities voor de
landbouw.
2
,De prehistorie van het Westen werd gevormd door de klassieke oudheid en het Romeinse
recht, samen met de input van Germaanse volken. De prehistorie van Rusland werd gevormd
door nomadische culturen en Slavische stammen.
Conclusie
Het Westen en Rusland hadden verschillende beginsituaties, zowel geografisch als cultureel.
Is het ontstaan van verschillende historische resultaten hiervan een logisch gevolg?
Week 2. Opkomst der Russen, van Kiev tot Moskou (860-1462)
1. Inleiding
Aan het begin van de geschiedenis van Rusland stellen we drie vragen:
1. Hoe is Rusland ontstaan?
Hier wordt gekeken naar de oorsprong, het initiatief en de schepping van Rusland. Dit vond
plaats in het gebied rond Kiev, vanaf de 9e eeuw.
2. Welke ontwikkeling maakte Rusland door?
Hier wordt gekeken naar problemen en veranderingen, o.a. door verval en invasies. Dit vond
vooral plaats in de 12e eeuw.
3. Welk stempel heeft de beginfase gedrukt op het vervolg?
Hier ligt de focus op kenmerken, erfenissen en gevolgen, die zich in het Moskovische rijk
vanaf de 15e eeuw voordeden.
Dit hoorcollege is een overzicht van Rusland in vier fasen: Kiev, Mongolen, Apanages,
Moskou
2. Kiev-Roes (9e – 12e eeuw)
Het begon met Oost-Slavische nederzettingen langs de as Novgorod-Kiev. Er vonden ook
Vikinginvasies plaats, en de komst van Rurik en de Russen. Vervolgens was er een groeifase,
met de ontwikkeling van steden, tribuutheffing en gebiedsuitbreiding die gepaard ging met
de vorming van een handelsnetwerk met Byzantium. Wat betreft bestuur was er een
systeem van clan rule door de vorstenfamilie.
Onder grootvorst Vladimir I was de bloeifase van het rijk van Kiev-Roes. In 988 ging hij over
tot kerstening van het rijk. Het christendom bood onder meer legitimiteit aan zijn regime. Hij
zette een cultuuroffensief in, en had aandacht voor wetgeving, met het doel om de
3
, verschillende rivaliserende stammen in zijn rijk te verenigen. Dit alles leidde tot welvaart en
internationaal prestige (o.a. contacten met het christelijke Byzantium).
Na de laatste effectieve grootvorst Vladimir II, die in 1125 overleed, trad de vervalfase in.
Deze werd gekenmerkt door een opvolgingsstrijd, achteruitgang in de handel, invasies vanuit
de steppe door steppevolken en uiteindelijke fragmentatie van het rijk.
3. Mongoolse overheersing (1240-1480)
Deze periode wordt ook wel aangeduid met ‘het Tataarse juk’. Het was de periode van
overheersing van het rijk van Roes door het Mongoolse rijk, het kanaat van de Gouden
Horde. Dit Mongoolse rijk was onder Dzjengis Chan vanaf 1206 gestaag uitgebreid. De
steppekrijgers blonken uit in militaire superioriteit. De combinatie van effectief leiderschap
en de jacht op buit maakte dat zij erg succesvol waren.
De overheersing van Kiev-Roes vond plaats via clan rule door de Kahn vanuit Saraj. Dit deed
hij door middel van census, het afleggen van tribuut door de heersers van Kiev-Roes, het
wegvoeren van slaven, jarlyk (de legitimiteit van Russische deelvorsten moest officieel
bevestigd worden door het Mongoolse opperbestuur).
De invloed van de Mongolen op Rusland is een omstreden kwestie. Was hun beleid er een
van plundering (negatief gewaardeerd), centralisatie (positief gewaardeerd), en/of non-
interventie?
4. ‘Apanage-Rusland’: Deelvorstendommen (12e – 15e eeuw)
De opkomst van de deelvorstendommen begon al voor de val van Kiev in 1240 en werd
daarna voortgezet. Factoren die deze opkomst verklaren zijn: staatkundig verval,
economische teruggang en de vele migratiebewegingen. Het leidde tot het uiteenvallen van
Kiev-Roes in drie regio’s met elk een eigen patroon:
1. Galicië-Volhynië in het Zuidwesten. Hier werd de maatschappij gekenmerkt door
landadel, er was een doema en de cultuur was Pools-Litouws-katholiek.
2. Novgorod in het Noordwesten. Dit vorstendom bestond voornamelijk uit kooplieden,
en was een Republiek. De stadsraad (vetsje) werd gekenmerkt door verdeeldheid.
3. Vladimir-Soezdal in het Noordoosten. Dit was een vorstendom van voornamelijk
kolonisten en vorsten. Het was een autocratie.
Ondanks de politieke desintegratie van het rijk van Kiev-Roes waren er toch bindende
factoren die het volk van ‘Roes’ bijelkaar hielden. Zo was er de Russische naam, de taal, het
schrift, de religie, de kerk, de titel van de grootvorst en het concept van het ‘Russische Land’
zoals dit ideaaltypisch werd uitgedragen in het Igorlied.
4
