Opvoedingsondersteuning Als bijzondere vorm van preventie
Marga Burggraaf-Huiskes
Samenvatting
Dit boek gaat over ouders en kinderen, over wijkteams en gemeenten, over
opvoedingsondersteuning. Over het algemeen gaat het goed met de jongeren in Nederland.
Maar er zijn altijd mensen met vragen over de opvoeding. Maar daarnaast zijn er ook
groepen waarbij de opvoeding minder gaat. De kinderen ontwikkelen zich niet als verwacht
en de ouders hebben het gevoel het niet meer aan te kunnen. Informatie en
opvoedingsvoorlichting zijn dan niet meer voldoende: er is behoefte aan
opvoedingsondersteuning.
Het geven van opvoedingsondersteuning is een vak geworden. Het preventiecomponent is
hierbij erg belangrijk. Preventie met als doel ‘welzijn van kinderen en ouders te vergroten,
noodzaak tot jeugdhulp te verminderen en psychosociale problemen te voorkomen’.
Hoofdstuk 1 Opvoedingsondersteuning en preventie
Het kader van opvoedingsondersteuning
Zo’n 90% van de Nederlandse gezinnen is (meestal) tevreden met de manier waarop de
opvoeding verloopt. Tien procent heeft veel vragen, vijf procent heeft problemen waarvan
twee procent ernstig. De opvoedingsidealen of doelen van ouders ontstaan op basis van hoe
ouders zelf zijn opgevoed, hun persoonlijkheidsontwikkeling, het sociale netwerk en de
maatschappelijke en culturele omgeving waar ouders deel van uitmaken. In Nederland streven
ouders vooral opvoeddoelen na die te maken hebben met autonomie. Daarnaast vinden ze
assertiviteit en respectvol omgaan met anderen belangrijk. Universele doelen die alle ouders –
wereldwijd – als basisprincipes in de opvoeding nastreven zijn als volgt:
o Het waarborgen van het fysieke, sociale en emotionele welzijn van het kind
o Kinderen voorzien van de economische competenties om te overleven als volwassenen
o Culturele waarden en normen overdragen, waardoor kinderen zich de cultuur eigen
maken van de samenleving waarin zij opgroeien
Opvoedingsondersteuning is gericht op het verbeteren van de opvoedingssituatie van
kinderen, voor zover ouders daarvoor verantwoordelijk zijn. Die steun heeft drie concrete
doelen:
1
, o Het voorkomen van problemen in de opvoeding of de ontwikkeling van kinderen door
informatie te geven over alledaagse opvoedvragen of door tijdig zwaardere problemen
als kindermishandeling, gezondheidsproblemen of onderwijsachterstand te signaleren;
o Het helpen oplossen van bestaande zorgen en problemen bij het opgroeien en
opvoeden via een adviesgesprek of door praktische hulp te bieden voor bijvoorbeeld
het organiseren van een omgangsregeling bij scheiding of financiële ondersteuning bij
schulden;
o Het versterken van de pedagogische competenties en vaardigheden van ouders,
bijvoorbeeld via ouderbijeenkomsten, oudercursussen of oudertrainingen, om daarmee
hun zelfredzaamheid te vergroten.
De opvoedondersteuning voor ouders heette in de jaren tachtig van de vorige eeuw nog
‘pedagogische preventie’ en ‘vroegtijdige onderkenning van ontwikkelingsstoornissen
(VTO)’.
Er zijn verschillende vormen van opvoedingsondersteuning. De volgende indeling wordt
doorgaans gebruikt:
o Informatie en voorlichting over ontwikkeling en opvoeding van kinderen en over
voorzieningen in de wijk
- Folders en brochures
- Themabijeenkomsten
- Oudercursussen
o Bevorderen van sociale steun en zelfhulp rondom omgaan met kinderen en opvoeding,
bijvoorbeeld met behulp van;
- Activiteiten van Centra voor Jeugd en Gezin, spelotheken, scholen, sportclubs
- Koffiebijeenkomsten in eigen buurt, zoals bij Home-Start of rond een speciaal
thema
- Lotgenotengroepen, bijvoorbeeld voor ouders van kinderen met een handicap
o Vroegtijdige signalering en verwijzing
- Indien vragen naar geïndiceerde hulp aan de orde zijn
- Indien vragen op een ander terrein blijken te liggen
o Pedagogische advisering, begeleiding en training, bijvoorbeeld door middel van
- Pedagogisch spreekuur (één tot vijf gesprekken)
- Activiteiten van het opvoedingssteunpunt; het CJG, het wijkteam, het zorg- en
2
, adviesteam (ZAT)
- Videohometraining
- Huis aan huis
Factoren in de samenleving die de opvoeding(ondersteuning) beïnvloeden:
o Ouders van nu kiezen bewuster voor kinderen, daardoor hebben ze hogere
verwachtingen van de kinderen en van zichzelf en voeden ze meer dan ooit bewust op
o Traditionele waarden en normen voldoen niet meer. Het vertrouwde netwerk van de
(extended) familie is grotendeels weggevallen in de geïndividualiseerde samenleving,
ook al spelen opa’s en oma’s vaak weer (tijdelijk) een grotere rol.
o Het aanbod van opvoedingsondersteuning en hulpverlening vertoont lacunes. Lokale
overheden zijn nog niet ingespeeld op hun regietaak. Er is soms weinig afstemming
tussen de vraag van ouders en het aanbod van de instellingen in de woonplaats. Soms
is er te weinig budget. Ook is het aanbod versnipperd, waardoor de hulp voor ouders
onoverzichtelijk en weinig toegankelijk is.
o De hulpverlening signaleert dat een toenemend aantal jeugdigen in de problemen
raakt. Ook voor kinderen en jongeren is de samenleving ingewikkeld en veeleisend.
Door middel van activiteiten op het gebied van opvoedingsondersteuning hoopt de
overheid zwaardere problemen te voorkomen
o De samenstelling van de bevolking is veranderd door de komst van zeer grote groepen
allochtone gezinnen. De diversiteit is toegenomen.
Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is opvoedingsondersteuning een onderdeel van het
overheidsbeleid. Het belangrijkste beleidsdoel van opvoedingsondersteuning is preventie; het
voorkomen van (zwaardere) problemen. Hoewel de ouder de eerstverantwoordelijke blijft
voor de opvoeding, heeft ook de overheid hierin een taak.
In de jaren 90 is er onvrede over de ontoegankelijkheid van de jeugdhulpverlening.
Provinciale overheid, de gemeente, de provincie; allen hadden zij een taak in de jeugdzorg.
De gemeente was verantwoordelijk voor een goede afstemming tussen lokaal jeugdbeleid en
het provinciale jeugdhulpverleningsbeleid. Er is geen goed overzicht over werkelijke
hulpvragen, geen goede registratie. Dit brengt een ontwikkeling op gang, gericht op het beter
toegankelijk maken van de jeugdzorg en een betere afstemming en samenwerking onderling.
Een belangrijk uitgangspunt van het vierde kabinet-Balkenende (2007-2010) is de aandacht
voor jeugd en gezin. Het kabinet vormt een programmaministerie Jeugd en Gezin, met een
3
, minister aan hoofd. Er is geen concreet ministerie met een ‘gebouw’, maar het bestaat uit
afdelingen van diverse ministeries die zich richten op het onderwerp jeugd en gezin. Een
belangrijke doelstelling van het programmaministerie is het stimuleren en ondersteunen van
het ontstaan van een Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) in elke gemeente, als ‘spin in het
web van de jeugdzorg’. Belangrijk hierbij is dat dit beleid het beleid bundelt van alle zes
ministeries die met jeugd te maken hebben; ‘Volksgezondheid, Welzijn en Sport; Justitie;
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen; Sociale Zaken en Werkgelegenheid;
Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer; Binnenlandse Zaken.
Alle eerdere acties (niet allen benoemd - in de samenvatting, zie blz. 27- 30) zijn aanleidingen
geweest tot het tot stand komen van de nieuwe Jeugdwet van 1 januari 2015. Alle taken op het
gebied van jeugdzorg zijn overgeheveld naar de gemeenten. Per 1 januari 2015 zijn de
gemeenten verantwoordelijk voor alle jeugdhulp en is er één financieringssysteem. Het
overheidsbeleid richt zich op beleid voor jeugd en gezin in het algemeen. Het gaat niet om elk
individueel kind, maar om het collectief belang van ieder kind in de samenleving. Het is
zowel een individueel, als een algemeen maatschappelijk belang bij het opgroeien van
jeugdigen tot volwassenen die een rol kunnen spelen in de maatschappij. Ouders zijn primair
verantwoordelijk voor hun kind, maar voorzieningen en overheden zijn medeverantwoordelijk
voor het schappen van voorwaarden om de ontwikkeling en opvoeding van kinderen zo
optimaal mogelijk te laten verlopen. Overheden zijn verantwoordelijk voor het ontwikkelen
en het uitvoeren van jeugdbeleid. Hierbij gaat het niet alleen om het kind, maar ook over het
gezin. Jeugdbeleid is ook gezinsbeleid.
1.3 Wettelijk kader
De gemeenten heeft de verantwoordelijkheid van de jeugdhulp sinds 1 januari 2015, maar de
centrale overheid blijft medeverantwoordelijk voor het scheppen van voorwaarden voor jeugd
en ouders om de opvoeding optimaal te laten verlopen. In dat kader maakt de overheid wetten.
Enkele wetten in het werkveld jeugd zijn:
o Wet collectieve preventie volksgezondheid
- Dit is de wet waarin de taken en verantwoordelijkheden van de gemeenten ten
aanzien van collectieve preventie op het gebied van volksgezondheid zijn
vastgelegd. Deze wet omvat drie deelterreinen: (1) collectieve preventie, (2)
jeugdgezondheidszorg, (3) infectieziekte bestrijding. De gemeenten leggen de
taken vooral neer bij de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst (GGD)
4
