Samenvatting leefwerelden van jongeren
Hermes, J., Van Goor, R., en De Jong, M.
Hoofdstuk 1 een brede blik op jongeren
1.2 van moratorium naar schermergebied
De levens van de meeste hedendaagse jongeren zijn ver verwijderd van wat nog in de vorige eeuw
gold als het ideaal voor de adolescentie: een ‘moratorium’ uitstel. Jongeren zouden de ruimte
moeten hebben om hun identiteit te vinden en te komen tot een stabiel zelfgevoel en zelfbesef.
Daarvoor is nodig dat ze niet te veel verplichtingen hoeven aan te gaan en voldoende tijd hebben om
te kunnen experimenteren en verkennen zonder dat hun dat blijvende schade toebrengt. De
randvoorwaarden voor zo’n moratorium bestonden voornamelijk voor middenklasse jongeren in
rijke, ontwikkelde, Westerse landen, maar die voorwaarden zijn veranderd. Een kwart eeuw geleden
werd het studentenbestaan gekenmerkt door hoge studiebeurzen, laag collegegeld, lage kamerhuur
en geringe beperkingen in studieduur. Genoeg tijd en middelen voor verkenning en experimenten
dus. Tegenwoordig is er verkorte studieduur, studieschulden met rente, hoge kamerhuren en een
bindend studieadvies. De combinatie zorgt voor groeiende druk bij studenten, de meeste moeten
ook werken om levensstandaard op peil te kunnen houden. Er is een dagelijkse prestatiedruk, wat
leidt tot stressklachten als depressie en burn-outs.
Steeds meer mensen volgen langer onderwijs. Een nieuwe levensfase is zichtbaar geworden:
emerging adulthood. Na de adolescentie komt het voorstadium van volwassenheid. Ze kennen
psychologisch al veel zelfstandigheid, maar blijven maatschappelijk afhankelijk. De nieuwe fase
kenmerkt zich door blijvende onzekerheid en vragen rond beroep, partner en samenlevingsvorm.
Aan de ene kant worden jongeren aangesproken op zelfstandigheid en eigen verantwoordelijkheid,
aan de andere kant blijven ze geconfronteerd worden met afhankelijkheden en worden ze weinig
betrokken bij beslissingen die er voor hen toe doen: schermergebied.
Ook maatschappelijke vooruitzichten zijn drastisch veranderd. Vroeger konden jongeren bij
een groeiende welvaart rekenen op vast werk en inkomen. Het onderwijs bood hun de gelegenheid
te stijgen op maatschappelijke lader en als hoger opgeleiden betere posities te verwerven dan hun
ouders. Nu zijn maatschappelijke vooruitzichten van nieuwe generaties minder duidelijk. Overgang
naar een stabiel bestaan duurt veel langer. Vast werk is voor jongeren schaars, velen hoppen van
baan naar baan. Concurrentie is groot en startkosten voor eigen woning of gezin zijn hoog. Veel
jongeren krijgen het niet beter dan hun ouders, eerder slechter. De jongeren worden door sommige
sociologen gezien als aparte sociale klasse, ook wel (post)millennials genoemd. Jongeren kunnen
nauwelijks meer rekenen op bestaanszekerheid, zoals vorige generaties dat konden. De enige
zekerheid die er is, is dat zo hoog mogelijk eindigen in het onderwijs de beste kansen biedt op
interessant werk en inkomen.
1.3 hedendaagse levensvoorwaarden
Invloed van technologie
De nieuwe informatie- en communicatietechnologie die het leven van alledag en de tijd- en
ruimteverhoudingen ingrijpend veranderd is een voorbeeld van een levensvoorwaarden. De
technologie voelt voor de jongeren van tegenwoordig onmisbaar. 4 veranderingen door deze
technologie vallen op vanwege hun doorwerking in de leefwereld van jongeren:
1. Miniaturisering: Vroeger moesten computers met een beetje rekencapaciteit in aparte
ruimtes, nu past hetzelfde aantal megabytes in je broekzak. Ook ICT-functies zijn steeds meer
geïntegreerd in één apparaat. Je kan bellen, maar ook internetten, chatten, muziek luisteren
en foto’s maken met een telefoon. Dit werkt individualisering en mobiliteit in de hand.
, 2. De nieuwe technologie is betaalbaar voor bijna iedereen. Vroeger was het een kostbare
aanschaf, tegenwoordig wordt er amper voor gespaard. Grote groepen jongeren hoeven
nauwelijks nog te wachten met de aankoop van nieuwe producten en kunnen bijna
onmiddellijk meegaan met nieuwe trends.
3. Jongeren leven in een wereld van onmiddellijkheid; afstand is nauwelijks meer een
belemmering. Binnen luttele seconden kan contact gemaakt worden met iemand aan de
andere kant van de wereld. Netwerken zijn enorm uitgebreid. Daarnaast hebben jongeren
via internet onmiddellijk toegang tot veel kennis en informatie.
4. De verhouding tot de imaginaire en virtuele wereld is gewijzigd; vroeger was tv iets waar je
alleen naar kon kijken, tegenwoordig zijn schermen een middel voor actieve betrokkenheid
en interactie. Jongeren zijn zelf makers van beeldmateriaal geworden. Ze grijpen
mogelijkheden aan om te presenteren en communiceren.
De technologische ontwikkelingen en manieren waarop deze doorwerken in de leefwereld van
jongeren roept veel discussie op. Eerst was er veel enthousiasme en euforie en zelfs een nieuwe
passie en tijdsgeest die de wereld ingrijpend en blijvend zou veranderen. Gaandeweg zijn de
verontrusting en kritiek toegenomen. Steeds meer jongeren kunne niet zonder hun telefoon. De
groep die vindt dat afhankelijkheid hun studieresultaten negatief beïnvloedt, neemt toe.
De nieuwe technologie beïnvloedt ons een gevoel van verbodenheid, intimiteit en
saamhorigheid minder gunstig dan in eerste instantie was gedacht. Greenfield waarschuwt tegen
mogelijke kwalijke invloeden van de virtuele wereld waarin jongeren steeds meer tijd doorbrengen.
Er is een verband tussen schermcultuur waaraan kinderen en jongeren deelnemen en de aandachts-
en concentratieproblemen waar zovelen van hen tegenwoordig mee worstelen. De virtuele wereld
schept een hier en nu, een thrill van het moment. In een videogame missen de gedachten en
gevoelens van een karakter. Dit gebeurt in een boek wel. Daarnaast word je dan genoodzaakt
verbanden te leggen tussen woorden op papier en de wereld buiten het boek door middel van
begrippen, metaforen, verhaalstructuur en verbeelding.
Een discussie richt zich op de vraag of jongeren informatie op een andere manier verwerken
en daardoor op een andere manier willen leren dan vroeger. Er is altijd van uitgegaan dat aandacht
en concentratie op het onderwerp of probleem nodig zijn om te kunnen leren. ICT zet dit op zijn kop;
jongeren zouden nu kunne multitasken, ze maken huiswerk, kijken televisie en chatten allemaal
tegelijkertijd. Het onderwijs raakt vervreemd van wat er in de buitenwereld gaande is. Uit onderzoek
blijkt echter dat multitasken leidt tot verstrooiing van de aandacht en een gebrek aan focus en is
eerder inefficiënt en niet zonder risico.
Individualisering
Ook individualisering beïnvloedt het leven van jongeren. Het begrip verwijst naar het proces waarin
mensen steeds meer als individu i.p.v. als groep aan de samenleving deelnemen en worden
aangesproken op eigen keuzes en verantwoordelijkheden.
De nieuwe individualisering heeft zich voltrokken vanaf de jaren 60. Centraal stond de
losmaking van het individu uit traditioneel verbanden van social milieu, gezin, buurt, school en kerk.
De standaardbiografie waarin er een scherpe overgang was van puberteit naar volwassenheid,
waarin jongeren als vanzelfsprekend na school en studie aan het werk gingen en een gezin stichtten
met duidelijke taakverdeling tussen man en vrouw, waarin ze kinderen opvoedden in dezelfde
geloofs- en milieugebonden traditie als hun ouders, heeft plaatsgemaakt voor een leven van keuzes.
Ook wel keuzebiografie. Jongeren worden geacht om aan het roer van eigen leven te staan, eigen
keuzes maken, te presteren en verantwoordelijk te zijn voor eigen geluk en succes.
, Op psychologisch niveau zijn de maatschappelijke veranderingen gepaard gegaan met
nieuwe aanspreekvormen en verwachtingen die kunne worden samengevat onder het begrip
expressief individualisme. Kenmerkend is de nadruk op het individuele welzijn, de ontplooiing van
eigen potenties, individuele autonomie, zelfbeschikking en vrijheid. Psychologische noties en
begrippen zijn een grote rol gaan spelen die mensen in stat stellen de eigen binnenwereld te
verkennen en te ontdekken hoe en wat ze ervaren, voelen en vinden.
Het appèl op individuele autonomie en bezinning is op verschillende terreinen overgenomen.
In het onderwijs is het zichtbaar in de pedagogisch-didactische opvattingen en inzichten die het
belang van de autonomie van de leerling benadrukken. Ook vanuit de overheid worden
maatschappelijke en psychologische processen van toenemende individualisering gestuurd. Allerlei
nieuwe regelingen leggen een steeds grotere verantwoordelijkheid bij de individuele burger.
Deelname aan de samenleving komt niet langer vanzelfsprekend tot stand, maar vraagt
doordenking en keuzes; reflexieve maatschappij. Op alle levensterreinen komt een stroom van
informatie die geordend en verwerkt moet worden; een veelheid aan onderwerpen, feiten,
interpretaties, zienswijzen, standpunten en meningen die elkaar vaak tegenspreken. Jongeren
moeten deze stroom leren overzien, orderenen, begrijpen. Doordenken, ze moeten leren keuzes
maken en die te verantwoorden. Die nieuwe reflexiviteit veroorzaakt snel twijfel die wordt gevoed
door informatie uit media, opvattingen van experts en bevindingen van moderne wetenschap. Zaken
waar vroeger niet over nagedacht werd, vragen nu wikken en wegen. Basale overwegingen en
ingrijpende beslissingen vragen om zorgvuldige afweging en kunnen angst en onzekerheid oproepen.
Anders dan het begrip keuzebiografie doet vermoeden, hebben jongeren op belangrijke
levensgebieden nauwelijks iets te kiezen. Sociaal en etnisch milieu blijven sleutelfactoren bij wat wel
en niet mogelijk is en op terrein van onderwijs is keuzevrijheid gering. Op 12-jarige leeftijd krijgen
jongeren een bindend schooladvies met grote gevolgen voor schoolloopbaan en toekomst. Volgens
deskundigen gebeurt dit op veel te jonge leeftijd, waarop nog weinig te zeggen is over cognitieve
mogelijkheden. Vorige selectie vergoot sociale en etnische verschillen. Toch blijft de opvatting dat
jongeren leven in een keuzemaatschappij en zij zelf verantwoordelijkheid dragen voor keuzes. De
maatschappelijke druk en verplichting tot zelfstandigheid, reflectie en verantwoordelijkheid roepen
vaak tegenstrijdigheden en onzekerheden op. Er wordt een appèl gedaan op het maken van eigen
keuzes, terwijl materiële en sociaal-culturele voorwaarden ontbreken.
Een discussie is ontbrand over de vraag of de individualisering niet te ver is doorgeschoten.
Aandacht wordt voortdurend op eigen zelf en eigen welbevinden van mensen gericht. Dit proces
werkt eigendunk, assertiviteit en narcisme in de hand. Psychologen spreken van een narcisme-
epidemie in de Westerse wereld. De komst van de smartphone is in verband gebracht met narcisme
gerelateerde klachten als depressie, angststoornis en eenzaamheid. Ook zouden ouders in hun
streven om het selfesteem van kinderen te versterken, hen te vaak overdreven waarderen en te vel
prijzen, wat zou leiden tot onrealistische levensverwachtingen.
Leefwereld, informalisering en populaire cultuur
Een derde belangrijke ontwikkeling omvat de veranderingen in de betrekkingen tussen mensen. De
leefwereld kan opgevat worden als een aaneenschakeling van gedragingen, gedachten, gevoelens,
waarderingen en belangstellingen/ de leefwereld kan weer uiteenlopende dagelijkse (sociale)
situaties bevatten. Vanuit eigen beleving en kijk op hun omgeving geven jongeren zin en betekenis
aan hun bezigheden. De hiërarchie den gezag gebaseerde houdingen die de betrekkingen tussen
mensen regelden, zijn in de leefwereld met haar verschillende situaties veranderd. Het is gebruikelijk
om meer op voet van gelijkwaardigheid met elkaar om te gaan. Zowel bij volwassenen onderling, als
bij de verhouding tussen volwassenen en jongeren en tussen jongeren onderling. Dit proces van
, liberalisering en versoepeling van omgangsvormen en -regels heet informatlisering. De omgang is
losser geworden en minder formeel en heeft een strikt karakter gekregen, en er is meer ruimte voor
ongedwongenheid wen spontaniteit. De keerzijde is de verruwing van de onderlinge omgang.
Mensen voelen zich minder geremd om te scheden, irritaties te tonen of agressief te zijn. Sociaal
media draagt hieraan bij door het gemakkelijker is hier negatief te uiten dan face-to-face.
Ook zien we verdwijning van de hiërarchie in de cultuur. Cultuur met een grote C stond
voorop (toneel, klassieke muziek, literatuur). De invloed van popcultuur heeft nu een grote invloed,
het heeft veel aanzien en waardering gekregen. De leefwereld van jongeren is steeds meer
doortrokken geraakt van producten en fenomenen van de moderne popcultuur.
Sociale netwerken en lichte gemeenschappen
Alle bovengenoemde processen grijpen voortdurend op elkaar in en versterken elkaar. Een ander
voorbeeld van de manier waarop maatschappelijke processen elkaar versterken en invloed hebben
op de leefwereld van jongeren, zijn de veranderingen in de aard van sociale relaties. Informele
netwerken nemen een grotere plaats in dan vroeger. Vroeger was het sociale bestaan primaire
georganiseerd in vaste kaders en verbanden. Jongeren kenden elkaar veelal uit de buurt en via
ouders, maakten hun hele schooltijd deel uit van dezelfde klas, troffen elkaar bij kerk en sportclubs.
Door nieuwe communicatiemiddelen en lossere omgangsvormen beschikken jongeren over
meer variatiemogelijkheden in het leggen van contacten. Ze maken deel uit van uitgebreide sociale
netwerken. Die verruiming gaat gepaard met een verschuiving in de verhouding tussen de strong ties
en weak ties. Strong ties staan voor sterke en hechte verbindingen die intensief worden
onderhouden, zoals naaste familie of een vaste vriendengroep. Weak ties zijn de zwakke
verbindingen die minder frequent en diepgaand zijn. Door de sociale media zijn de weak ties enorm
uitgebreid, maar de sterke verbindingen worden daarom niet minder belangrijk. Zwakke
verbindingen zijn van belang, omdat ze contacten opleveren met personen die beschikken over
andere bronnen, informatie en kennis dan waarover jongeren zelf of mensen in naaste omgeving
over beschikken. Het is een belangrijke leerbron, een manier om ervaringen en inzichten uit te
wisselen en problemen te bespreken.
De veranderingen passen in een maatschappelijke ontwikkeling aangeduid als een overgang
naar lichte gemeenschappen. Jongeren maken niet langer deel uit van 1 gemeenschap of groep
waarin ze hun hele psychische en sociale hebben en houden onderbrengen, ze zoeken met
uiteenlopende motivaties en interesses wisselende verbanden die aan hun wensen tegemoet komen.
Sociale verbanden zijn vaak minder hecht en dragen een kortstondig, ongedwongen en vrijblijvend
karakter, waardoor afhaken makkelijker is. Individualisering betekent veeleer dat verbanden
informeel en tijdelijk van aard zijn. Dit geldt ook voor vrijetijdsbestedingen. Jongeren leggen zich niet
vast op 1 subcultuur die identiteit of geborgenheid biedt, maar doen aan stijlsurfen en nemen deel
aan meerdere scenes en clubs tegelijkertijd.
1.4 het begrip jeugd en jeugdstudies
Het begrip jeugd
Leeftijd functioneert ook als belangrijk organisatieprincipe dat aangeeft wat sociaal gezien mogelijk,
toelaatbaar en wenselijk is. Het onderscheiden van ‘jeugd’ brengt gevaren met zich mee. Door jeugd
tegenover volwassenheid en ouderdom te zetten, negeert men de enorme verschillen die r tussen
groepen kinderen en jongeren onderling bestaan. Termen als kinderen, jongeren, volwassenen en
bejaarden worden met gemak gebruikt. Dit zijn minder onschuldig dan het lijkt, omdat de termen
altijd sociaal geduid en gemanipuleerd worden. Denken in termen kan er toe leidend at de nadruk
komt te liggen op wat kinderen en jongeren (nog) niet kunnen; ze worden hierdoor minder serieus
genomen of zeggenschap wordt onthouden.
