De klassieke oudheid - Boek: een kennismaking met de oude wereld
H1 Ontstaan van beschavingen
Zie schema p. 18
Aan de oevers van de Eufraat en Tigris in Mesopotamië (Irak) en de Nijl (Egypte)
ontstonden even voor 3000 v.Chr. de eerste beschavingen door toenemende
verstedelijking, staatsvorming en de uitvinding van het schrift. Hiervoor was in de
steentijd de mens al ver ontwikkeld: zij jaagde en verzamelde eerst en wisselde van
woonplaats. Aan het eind van de Middensteentijd (ongv. 10.000 v.Chr.) werden de
werktuigen steeds beter en effectiever waardoor sedimentair wonen mogelijk werd->
Neolithische Revolutie, voortgang vd menselijke beschaving. Mensen gingen gewassen
kweken en dieren fokken.
Landbouw
Er zijn 2 typen landbouw:
- Regenlandbouw: is mogelijk wanneer minimaal 250mm aan regen valt.
Dit was zo in Iran, Noord-Irak, Noord-Syrië en de kust van de middellandse
zee. Bij een terugval van regen kwam er al snel een voedselcrisis en bij
klimaatverandering waren grote sociale en politieke consequenties.
- Irrigatielandbouw: dit valt verder te verdelen in natuurlijke en
kunstmatige irrigatie. Natuurlijke irrigatie kwam voor in Egypte want de Nijl
overstroomde voor de zaaitijd. Kunstmatige irrigatie kwam voor in
Mesopotamië, omdat de overstromingen daar te onregelmatiger waren en ze
het dus kunstmatig moesten doen. De opbrengst van irrigatielandbouw is veel
hoger dan regenlandbouw. Helemaal in Mesopotamië, want zij hadden de
zaaiploeg: hiermee ploeg en zaai je tegelijk en gaat er weinig zaad verloren.
Door irrigatie konden mensen op 1 plek blijven wonen en hoefde niet iedereen te
werken in de landbouw: er kwamen specialisten in handwerk (timmerman, schrijver,
metaalbewerker (brons)). Hierdoor moest er ook een hoop gereguleerd worden en
kwamen ambtenaren en priesters op.
Steden
In het begin van het neolithicum ontstonden al dorpen die al op steden begonnen te
lijken door ommuringen. De grootste en invloedrijkste steden kwamen op in het 4 e
millennium rond de grote rivieren want hier was een grote voedselproductie. Het
centrum van een Mesopotamische stad was de tempel. Hier woonde de staatsgod en de
priesters. De gemeente onderhield deze grote organisatie en de tempel had veel grond.
De priesters hielden zich bezig met landbouw, veeteelt en ambacht. Door de
tempeleconomie ontstond het schrift, want alles moest nauwkeurig bijgehouden
worden. Rond 3400-3200 v.Chr. ontstond het spijkerschrift. Iets later kwam het
hiërogliefenschrift in Egypte op. Beide zijn deels pictografisch(elke woord is een
afbeelding), deels ideografisch(elk woord is een symbool). Later gaven de schriften ook
medeklinkers weer. Maar een klein aantal geschoolde mensen kon dit lezen/ schrijven.
Veel mensen (9/10) woonden in de stad, maar er waren wel boer en die trokken elke
dag naar hun (gepachte) land. Landbouwers waren dan ook sedentair(ze veranderde
niet van woonplaats), terwijl veetelers nomadisch waren. Sommige landbouwers
,woonde echter maar voor een paar jaar op 1 plek. Veetelers hadden vaak een zomer- en
een winterweide. Soms gingen nomaden ook (deels) sedentair leven om goed te kunnen
ruilen met de landbouwers. Sommige landbouwers hadden zelf ook vee. De 2 groepen
hadden een haat-liefde verhouding. Haat, want sedentaire waren bang voor
plunderingen van de nomaden. Liefde, want ze hadden elkaars producten nodig. Dit
verhaal komt veel in de literatuur voor.
Geografische gesteldheid: overeenkomsten en verschillen tussen Egypte en Mesopotamië
Overeenkomsten Verschillen
Afhankelijk van rivierwater De voorwaarden voor landbouw zijn in
Egypte gunstiger (slib voor het zaaien)
Nauwelijks regenval Water Nijl van betere kwaliteit (zout in
Eufraat/ Tigris)
Gebrek aan grondstoffen zoals metaal en Egypte moeilijker te bereiken door de
timmerhout abrupte overgang naar woestijn (handel,
plunderaars)
H2 Derde millennium v.Chr.: de vroege bronstijd
Zie schema p. 24
Indeling van de Egyptische geschiedenis Er zijn 2 indelingen:
- Dynastieën: komt vd Egyptische priester Manetho die in de 3e eeuw v.Chr. de
geschiedenis van Egypte ordende in 30 dynastieën.
- Rijken: dit is de moderne indeling. Een rijk is een periode waarin Egypte grote
voorspoed kende en een politieke eenheid was. Ze werden afgewisseld door
tussenperioden met politieke versplintering. Je had het Oude Rijk (2600-2150), het
Middenrijk (2000-1800) en het Nieuwe Rijk (1550-1100).
Ook was er nog een late tijd (750-332) en ging Egypte deel uitmaken van andere grote
rijken. Hierna was het er ook telkens onderdeel van.
Egypte: het Oude Rijk (2600-2150)
In het 3e millennium v.Chr. valt het Oude Rijk (ca. 2600-2150). Hieraan vooraf gaat de
vroeg-dynastieke periode (3000-2600)-> Toen kwam de vereniging van Egypte onder 1
koning. Hiervoor waren verschillende lokale culturen. Ook werd het hiërogliefenschrift
uitgevonden. Hoewel Egypte nu een eenheid was, er bestond verschil in Beneden-Egypte
en Boven-Egypte. De koning heerste over beide landen en droeg daarom een dubbele
kroon. Het Oude Rijk is bekend door de zeer grote graven die de koningen lieten
bouwen-> de piramides. Deze straalden macht en een sterke greep op mens en materiaal
uit. Mensen werkten hieraan mee, want zij zagen de koning als iets goddelijks. De
piramiden van ongv. 2500 zijn van natuursteen, de jongere en kleinere van baksteen.
Het Oude Rijk viel doordat gouwvorsten(provinciehoofden) te machtig werden in de
deelgebieden. De grond en macht ging namelijk over op de zonen, de koning verloor de
greep op zijn ambtenaren. De gouwvorsten werden regionale koningen. Ook de hoogte
van overstromingen namen af waardoor er hongersnoden ontstonden.
,Mesopotamië: Sumer en Akkad
De Sumeriers en Akkadiers waren verantwoordelijk voor het vormgeven van de
Mesopotamische beschaving in het 3e millennium v.Chr. De Sumeriers hebben de steden
in zuidelijk Mesopotamië groot gemaakt en het schrift op grote schaal toegepast
(administratie, teksten). Ook hebben zij veel ontwikkeld, als bouwkunst, godsdienst,
recht en maatschappij. Zo zijn ze begonnen met wetenschap(rekenkunde, sterrenkunde,
geneeskunde en plantkunde). Op school leerde zij het schrift door woordenlijsten en
teksten over te schrijven. De Sumerische school was een erg belangrijke
cultuuroverdrager. De verspreiding kwam niet door militaire expansie, want er was een
tweedeling in de macht: een wereldlijk leider en een priester-vorst. De wereldlijke leider
was de aanvoerder vh leger, paleis en tempel bemoeiden zich met elkaar.
Koning Sargon was de stichter van de stad Akkad en het hier bijhorende rijk, zie kaart
2.1 p. 28. Akkadiers waren Semieten en spraken deze taal. Zij namen veel over van de
Sumeriers, waaronder het spijkerschrift, de wetenschap en de literatuur. Het rijk ging
ten onder door lokale opstanden en vreemde invallers.
Rond 2100-2000 vond de Sumerische renaissance plaats en bloeide enkele steden op. De
koningen vd derde dynastie van Ur creëerden opnieuw een groot rijk in Mesopotamië
waarin het paleis de gehele economie dirigeerde en de tempel overvleugelde. Door
infiltratie van vreemdelingen ging het rijk echter weer ten onder-> Ur werd namelijk
geplunderd door Amorieten. Amorieten waren nomaden die West-Semitische talen
spraken. Zij wilden bij de vruchtbare rivieren wonen. Gouwvorsten maakten van deze
situatie gebruik en gingen eigen dynastieën stichten. Ook lijkt er een klimaatverandering
te zijn geweest(enorme droogte), waardoor mensen zich verplaatsten.
Het einde van het derde millennium
Het einde betekende voor Mesopotamië en Egypte een periode van verwarringen en
stagnatie. Toch grepen latere generaties terug op deze tijd en blijkt er niet veel
veranderd te zijn. Summerisch was alleen een religieuze taal sinds het einde, en
Akkadisch de spreektaal.
H3 Het tweede millennium v.Chr.
Zie schema p. 31
We onderscheiden in deze periode de midden Bronstijd (bestaande uit het Middenrijk
en de 2e tussenperiode) van 2000 tot 1600 en de late Bronstijd (1600-1200).
Midden Bronstijd
Egypte
Kort voor 2000 v.Chr. werd de eenheid van Egypte hersteld door een
gouwvorstendynastie, die in Thebe regeerde. Thebe werd de hoofdstad. Deze periode
leverde de krachtigste koningen, zij ondernamen veroveringstochten. De opvolging
verliep soepel, doordat de koning een zoon als opvolger aanwees. Het Middenrijk was
een bloeiperiode voor de cultuur. Hiërogliefen kregen een standaard vorm en er
kwamen veel dodentempels en piramides. Het gezag brokkelde weer af rond 1800 en
ging de eenheid verloren, waardoor de tussenperiode begon. Nu kwam er een
buitenlande heersers, de Hyksos, die zich in de Nijl vestigden.
, Mesopotamië
De staten Assyrië en Babylonië die later een grote rol speelden kwamen tot
ontwikkeling in het begin vh 2e millennium. De Amorieten(nodmadenvolk) hebben hier
een grote invloed op gehad. Zij kwamen aan de macht, terwijl hun nomadische
levensstijl deels bleef bestaan. Sumerisch en Akkadisch bleef wel de spreektaal. Zie kaart
3.1 en 3.2 op p. 32/33.
Noord-Mesopotamië
Assur werd rond 2000 zelfstandig. Zij hadden veel handelsverkeer met Klein-Azië en
kende dan ook een grote bloei. Na een inzinking gingen ook zij een nieuwe bloeiperiode
tegemoet door een Amoriet Samsi-Adad I , zood vd heerser van een andere grote stad.
Zuid-Mesopotamië
Na de val in 2000 kwamen de onafhankelijke stadsstaten terug in Zuid-Mesopotamië.
Babylon was toen nog niet bekend, maar werd in 1800 een politieke grootmacht en bleef
in perioden van zwakte ook groot. De goden van Babylon werden ook door indringers
aanboden. Amoritische koning Hammurabi legde de basis voor de Babylonische
beschaving en maakte een wetboek. Na Hammurabi brokkelde Babylon rond1600 snel af
en nam de macht vd koningen af. We weten na plunderingen niet goed wat met de stad
is gebeurd. Kassieten vestigde zich veel later in Babylon en namen de taal (een dialect op
Akkadisch) over.
De late Bronstijd
Het ‘Concert der Mogendheden’
Er was tussen 1600-1200 een machtsevenwicht tussen het oude Nabije Oosten en
enkele grote mogendheden. Zoals Egypte, Mitanni, Hethitische rijk, Assyrië en Babylonië.
Zij hielden contact door brieven en uitwisselingen. De Minoische beschaving bloeit ook
in deze periode. De macht van de staten kwam door de uitvinding van de strijdwagen,
welke getrokken werd door paarden. De bezitters van deze wagens behoorden tot de
elite. Wie geen strijders had, kon hun zelfstandigheid niet bewaren.
Egypte: het Nieuwe rijk
Dit bestond tussen 1550-1100. Het was een dynastie van Thebaanse gouwvorsten die de
Egyptische eenheid herstelden. De 18e dynastie (1550-1300) was het meest
roemruchtig. Hier is ook de benaming farao begonnen en deze farao’s zijn ook meteen
begonnen met het imperium uitbreiden door veroveringstochten. Nubië werd vrij direct
gecontroleerd door Egypte en namen meteen de tempels, kunst, schrift en godsdienst
over. In Palestina en Syrië was de overheersing minder direct: de koningen bleven op
hun troon, maar moesten luisteren naar Egypte en belasting betalen. Achnaton was de
meest uitzonderlijke farao: hij heeft geprobeerd het veelgodendom om te vormen tot
een godsdienst waarin slechts 1 god vereerd werd, de zonnegod Aton. Door hem werd
de kunst ook minder streng. Achnaton verzaakte zijn taken, waarna Tut-anch-amon
veel probeerde te herstellen. Na zijn dood en 3 andere troonbestijgingen viel het rijk.
Ramses II herstelde nog wat en bouwde een enorme tempel, maar hierna was het rijk
klaar.
Babylonië en Assyrië
Na de val vh Oud-Babylonische rijk(ca. 1600) namen de Kassieten de macht in Babylon
over. Ze lieten Babylon zoveel mogelijk intact, met de cultuur van de Sumeriers en
Akkadiers inbegrepen. Assyrië werd eerst zwak, maar na het overnemen van Mitanni
was het middelgroot en vormde het samen met Babylonië het Middel-Assyrische rijk.
