Samenvatting hoofdlijnen van het Nederlands burgerlijk
procesrecht
H1 Inleiding
Aard en functie van het burgerlijk procesrecht
Het burgerlijk procesrecht maakt deel uit van het privaatrecht, omdat het de regels bevat
voor de gedingsvoering tussen partijen voor de burgerlijke rechter ter beslechting van onder
diens bevoegdheid vallende geschillen. Bij dit vak beperken we ons voornamelijk tot het
formele privaatrecht.
Tot het burgerlijk procesrecht behoren de regels betreffende:
a. De bevoegdheid van de rechterlijke macht in burgerlijke zaken;
b. De bevoegdheden van procespartijen, advocaten, deurwaarders, arbiters en getuigen in
burgerlijke zaken;
c. De wijze van procederen in burgerlijke zaken
d. Het bewijs in burgerlijke zaken
e. Vonnissen en beschikkingen en de rechtsmiddelen, die tegen rechterlijke beslissingen
kunnen worden aangewend;
f. De tenuitvoerlegging van vonnissen en andere executoriale titels;
g. Arbitrage (geschillenbeslechting door anderen dan rechters)
Hoofdbeginselen
Het burgerlijk procesrecht wordt in beperkte mate beheerst door fundamentele
rechtsbeginselen, die in alle landen en alle tijden onder alle omstandigheden voor alle
soorten procedures zouden gelden.
1. Hoor en wederhoor (art. 6 EVRM en 19 Rv)
Dit is het recht van partijen om kennis te nemen van, en zich te kunnen uitlaten over, alle
gegevens en bescheiden die in het geding zijn gebracht en waarop de rechter zich baseert bij
het doen van zijn uitspraak. Procespartijen nemen een gelijkwaardige positie in het proces in
en worden gelijk behandeld. De rechter mag slechts beslissen a.d.h.v. stukken/inlichtingen
waarvan partijen in het geding hebben kunnen kennisnemen en waarover zij zich hebben
kunnen uitlaten.
2. Onpartijdigheid van de rechter (art. 36-41 Rv)
Zodra in een bepaald geval feiten of omstandigheden bestaan waardoor de onpartijdigheid
van een rechter in gevaar zou kunnen komen, kan die rechter door een partij worden
gewraakt en kan de rechter zelf verzoeken zich te mogen verschonen.
3. Openbaarheid van behandeling en uitspraak (art. 6 EVRM en 27 Rv)
Dit bedoelt een waarborg voor een onpartijdige behandeling te zijn en heeft daarmee een
preventieve werking.
4. Motivering van de beslissing (art. 121 Rv en 5 lid 1 RO)
Dit beginsel hangt samen met en vloeit voort uit het beginsel van openbaarheid van
rechtspraak.
1
,5. Partij-autonomie (art. 21 Rv)
De partijen bepalen of er zal worden geprocedeerd en waarover zal worden geprocedeerd.
Het heeft vooral betrekking op de inhoud van het geding. Partijen mogen relevante feiten
niet verzwijgen. Zij bepalen dus de grenzen van de rechtsstrijd, maar binnen dat kader zijn zij
verplicht de voor de beslissing van belang zijnde feiten volledig en naar waarheid aan te
voeren.
6. Onderzoek en beslissing twee instanties
Door het instellen van hoger beroep kan een in het ongelijk gestelde partij trachten een voor
haar gunstiger beslissing van de hogere rechter te verkrijgen. Er zijn dus twee feitelijke
instanties, de rechtbank en het gerechtshof.
7. Toezicht op rechtspraak d.m.v. cassatie
Doel van cassatie is behalve toezicht op de wijze van rechtspreken het handhaven van de
eenheid in de toepassing van het recht en het bevorderen van de rechtszekerheid.
8. Verplichte procesvertegenwoordiging
Alle proceshandelingen moeten door een procesvertegenwoordiger worden verricht. De
enige uitzondering hierop is kantonzaken en een kort geding.
Rechtsvorderingen
Boek 3 Titel 11 BW bevat een aantal bepalingen van algemene aard, die betrekking hebben
op rechtsvorderingen als middelen tot handhaving van rechten en op de mogelijkheid van
reële executie van vonnissen. Het eerste artikel stelt als hoofdregel dat wie jegens een ander
verplicht is iets te geven, te doen of na te laten, daartoe op vordering van de gerechtigde
door de rechter wordt veroordeeld.
De uitdrukking ‘vordering’ in het BW verwijst naar een bij dagvaarding in te stellen
rechtsvordering, de woorden ‘verzoek, ‘op verzoek van’ en ‘verzoekschrift’ duiden aan dat
de verzoekschriftprocedure moet worden gevolgd. Bewoordingen als ‘een beroep in rechte
op’, ‘desgevraagd’ en ‘op verlangen van een der partijen’ drukken uit dat het bedoelde
beroep niet alleen in een rechtsvordering, maar ook bij wijze van verweer kan worden
gedaan. De rechtsvordering is het processuele middel om een vorderingsrecht of ander
recht, dat iemand jegens een ander heeft, aan het oordeel van de rechter te onderwerpen
teneinde daarover een vonnis te verkrijgen. Een rechtsvordering kan niet worden
overgedragen (art. 3:304). Het kan echter wel zelfstandig tenietgaan (bijv. verjaring).
2
,H2 De diverse personen in het burgerlijk proces
§1 De rechter
Om onpartijdig te kunnen rechtsreken moet de rechter onafhankelijk zijn van degene die
hem benoemt en van partijen en van welke invloed van buiten ook. Art. 1 RO onderscheidt
rechterlijke ambtenaren met rechtspraak belast en andere rechterlijke ambtenaren. Tot de
laatste categorie behoren de leden van de parketten bij de verschillende gerechten. De
leden van de rechterlijke macht met rechtspraak belast en de procureur-generaal bij de
Hoge Raad worden bij koninklijk besluit voor het leven benoemd (art. 117 Gw).
Rechterlijke indeling
De tot de rechterlijke macht behorende gerechten zijn: de rechtbanken, de gerechtshoven
en de Hoge Raad (art. 2 RO). De wet onderscheidt meervoudige en enkelvoudige kamers.
Meervoudige kamers bestaan uit drie rechters (art. 6 RO). De rechtbank heeft meestal
enkelvoudige kamers, maar kan een zaak verwijzen naar een meervoudige kamer (art. 15 lid
1 Rv).
De rechtspraak in kantonzaken van de rechtbank geschiedt door enkelvoudige kamers: de
kantonrechters (art. 47 RO). Ook in kort geding wordt rechtgesproken door een
enkelvoudige kamer: de voorzieningenrechter (art. 50 RO). Bij het gerechtshof worden
zaken, behoudens wettelijke uitzonderingen, meervoudig behandeld (art. 16 lid 1 Rv). De HR
spreekt recht met vijf of met drie raadsheren (art. 17 Rv).
§2 Het Openbaar Ministere
In sommige gevallen kan het OM volgens de wet het initiatief tot een civiel geding nemen en
daarbij zelf als procespartij optreden. Zo kan het bijv. een huwelijk stuiten, onder curatele
stelling en een schorsing van het ouderlijk gezag verzoeken. In zaken waarin het OM als
procespartij optreedt, zijn de gewone procesregels van toepassing, voor zover daarvan in
art. 43 Rv niet is afgeweken.
Ook niet als procespartij optredend kan het OM betrokken zijn bij civiele procedures. Zij
mogen alle bescheiden in een zaak inzien en mogen bij alle zittingen aanwezig zijn. Ook
moeten zij worden gehoord als ze dit verzoeken (art. 42 en 44 Rv).
§3 De advocaat
De advocaat draagt zorg voor de rechtsbescherming van zijn cliënt. Behoudens wettelijke
uitzonderingen moeten procespartijen in burgerlijke zaken bij rechtbanken en
gerechtshoven worden vertegenwoordigd door een advocaat. In cassatiezaken moeten
partijen worden vertegenwoordigd door een advocaat bij de HR. In een geding stelt de
advocaat de dagvaarding en de andere schriftelijke processtukken op en voert hij waar nodig
het woord bij comparities, enquêtes en pleidooien. Hij doet de zaak inschrijven op de rol,
vraagt uitstel, ondertekent de processtukken en vraagt dagbepaling voor pleidooi of vonnis.
§4 De gerechtsdeurwaarder
Gerechtsdeurwaarders zijn openbare ambtenaren en worden bij koninklijk besluit benoemd.
Art. 2 gerechtsdeurwaarderswet vermeldt een aantal ambtshandelingen die deurwaarders in
opdracht van partijen of hun advocaten verrichten, zoals het uitbrengen van dagvaardingen
en andere exploten in een geding, van exploten buiten geding als aanzeggingen, sommaties
3
, en betekening van vonnissen, beschikkingen en authentieke akten d.m.v. ontruiming,
beslaglegging, executoriale verkoop en gijzeling.
De deurwaarder is in heel Nederland bevoegd tot het verrichten van zijn ambtshandelingen.
Hij is verplicht in het gehele arrondissement waarin zijn plaats van vestiging is gelegen op
verzoek ambtshandelingen te verrichten.
§5 De partijen
- Dagvaardingsprocedure: eiser en gedaagde
- Appelprocedure: appellant en geïntimeerde
- Verzetprocedure: opposant en geopposeerde
- Cassatieprocedure: eiser tot cassatie en verweerder in cassatie
- Verzoekschriftprocedure: verzoekers en verweerder (belanghebbenden)
- Sommaties en aanzeggingen: requirant en gerequireerde
In beginsel is ieder bevoegd eisend of verwerend in rechte op te treden en aldus voor zijn
rechten en belangen ten overstaan van de rechter op te komen. Dit geldt zowel voor
natuurlijke personen als rechtspersonen. Je moet wel handelingsbevoegd zijn.
Wanneer er meerdere procespartijen in het geding zijn wordt er gesproken van subjectieve
cumulatie van rechtsvorderingen. Een dergelijke samenvoeging is zinvol, als er een zodanige
samenhang bestaat tussen de vorderingen dat de doelmatigheid is gediend met een
gezamenlijke berechting. Dit is echter niet een vereiste voor de ontvankelijkheid. Ontbreekt
een zodanige samenhang, dan kan de rechter het geding op die grond splitsen.
Rechtsopvolging tijdens het geding
De positie van partij bij een materiële rechtsverhouding kan overgaan op een ander.
Wanneer dit tijdens een geding over die rechtsverhouding gebeurt, is de vraag of daardoor
ook de hoedanigheid van de procespartij op die ander overgaat. Dit kan onder algemene of
bijzondere titel.
Indien een procespartij overlijdt in het geding, verkrijgen de erfgenamen niet van
rechtswege de hoedanigheid van procespartij. Zij kunnen het geding overnemen en
voortzetten volgens de procedure in de artikelen 225 en 227 Rv (schorsing en hervatting van
het geding). De erfgenamen mogen de procedure na hervatting voortzetten op naam van de
erflater.
Staatverandering tijdens of na het geding (bijv. overlijden, curatele, meerderjarig)
Staatverandering is een van de gronden voor schorsing van het geding (art. 225 Rv). Bij het
instellen van rechtsmiddelen moet met de wijziging in de staat van eiser of gedaagde
rekening worden gehouden.
Formele en materiële partij
De formele partij is degene op wiens naam als eiser of gedaagde het proces wordt gevoerd.
Materiële partij is het subject van de rechtsbetrekking waarover het geschil bestaat, bijv. hij
die een huurovereenkomst is aangegaan. Het onderscheid treedt vooral aan het licht waar
de formele partij een ander is dan de materiële.
4
