Aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht – Samenvatting medische aansprakelijkheid
Aansprakelijkheid kan worden gebaseerd op twee grondslagen. Enerzijds op grond van het niet of niet goed
nakomen van verplichtingen (verbintenissen) uit een door de patiënt en de hulpverlener gesloten
overeenkomst, de zogenaamde toerekenbare tekortkoming, ook wel wanprestatie genoemd (artikel 6:74
BW). Het gaat in dat geval om contractuele aansprakelijkheid. De andere grondslag van aansprakelijkheid is
die van de onrechtmatige daad (artikel 6:162 BW). Degene die een ander door een hem toe te rekenen
onrechtmatige daad schade berokkent, wordt verplicht die schade te vergoeden. Deze verplichting vloeit
niet voort uit een gesloten overeenkomst, maar uit de wet. Bij medische fouten is vaak zowel sprake van een
wanprestatie als van een onrechtmatige daad. De eiser kan dan uit beide acties kiezen of de primaire
vordering baseren op wanprestatie en de subsidiaire vordering op onrechtmatige daad. De gevolgen van
beide acties zijn vrijwel gelijk.
Een patiënt die onder medische behandeling is sluit een overeenkomst met de hulpverlener. Aan deze
overeenkomst is in boek 7 BW een specifieke regeling gewijd, de Wet op de geneeskundige
behandelingsovereenkomst (WGBO). Als partijen bij de overeenkomst worden genoemd de opdrachtgever
en de hulpverlener. De opdrachtgever is de patiënt of iemand die namens de patiënt kan optreden,
bijvoorbeeld de wettelijk vertegenwoordiger van een minderjarige. Onder hulpverlener wordt verstaan
enerzijds de zelfstandige werkzame beroepsbeoefenaar en anderzijds de zorginstelling met personeel in
dienstverband.
De centrale aansprakelijkheid van ziekenhuizen
Voor de patiënt is het vaak onduidelijk welke hulpverlener betrokken is geweest bij het ontstaan van de
schade en hoe de juridische verhoudingen binnen een instelling zijn geregeld. Werkt de arts in loondienst
(arts-in) of is de arts een zzp’er bij het ziekenhuis (arts-out)? Wie kan de patiënt aansprakelijk stellen bij een
medische fout? Het ziekenhuis of de arts? De wetgever is de patiënt tegemoet gekomen in de WGBO en heeft
de regel van de centrale aansprakelijkheid opgenomen. De regel houdt in dat, indien ter uitvoering van een
geneeskundige behandelingsovereenkomst verrichtingen plaatsvinden in een ziekenhuis dat bij die
overeenkomst geen partij is, het ziekenhuis voor een tekortkoming daarbij mede aansprakelijk is, als ware
het zelf bij de overeenkomst partij (artikel 462 lid 1 WGBO). Deze regel heeft tot gevolg dat de patiënt in ieder
geval het ziekenhuis aansprakelijk kan stellen voor een tekortkoming bij het nakomen van een
behandelingsovereenkomst, ook als het ziekenhuis geen contractspartij bij de behandelingsovereenkomst is
geweest. Dit is dus het geval als de behandelaar zelfstandig in het ziekenhuis werkzaam is en niet in het kader
van een dienstverband. Het ziekenhuis is in die situatie naast de contractspartij mede aansprakelijk voor de
toegebrachte schade. De patiënt kan dan dus het ziekenhuis aanspreken, ook als had zij een overeenkomst
– zonder dat zij dat waarschijnlijk wist – met de hulpverlener en niet met het ziekenhuis. Echter, nakoming
van primaire verplichtingen uit de behandelingsovereenkomst, zoals recht op informatie, recht op inzage en
dergelijke, kan niet van het ziekenhuis worden gevorderd als dit geen contractspartij is. daarvoor moet de
patiënt zich richten tot degene met wie hij de behandelingsovereenkomst is aangegaan.
Het is niet toegestaan om met de patiënt overeen te komen dat de aansprakelijkheid wordt beperkt of
uitgesloten. Het betreft een dwingende wetsbepaling ex artikel 463 WGBO. Niet ten nadele van de patiënt
kan worden afgeweken.
De voorwaarden voor aansprakelijkheid
Voor het aannemen van aansprakelijkheid is noodzakelijk dat er is voldaan aan de volgende vereisten:
Er is sprake van een medische fout
Er is schade geleden
De schade is het gevolg van de gemaakte fout (causaal verband)
De fout kan aan de aansprakelijk gestelde worden toegerekend
,Ad 1) De medische fout
Bij contractuele aansprakelijkheid (wanprestatie) gaat het om een toerekenbare tekortkoming bij de
uitvoering van de behandelingsovereenkomst en bij niet-contractuele aansprakelijkheid (onrechtmatige
daad) gaat het om een onrechtmatige daad. Bij beide situaties is de norm waaraan wordt getoetst de
maatstaf van zorg, namelijk die van de redelijk bekwame en redelijk handelende arts. De norm is dat de
hulpverlener die zorg moet betrachten die een redelijk bekwame en redelijk handelend vakgenoot in
dezelfde omstandigheden zou hebben betracht. Die zorg hoeft niet optimaal te zijn, maar wel acceptabel.
“Iets kan fout zijn gegaan, maar niet per se fout zijn gedaan”
De verplichtingen van de hulpverlener worden getypeerd als een inspanningsverbintenis. Dit betekent dat
de hulpverlener voldoende inspanning moet betrachten om een bepaald resultaat te behalen. Hij is echter
niet verplicht dat resultaat ook daadwerkelijk te bewerkstelligen. Het resultaat is mede afhankelijk van de
conditie en de reacties van de patiënt. Het betreft geen resultaatsverbintenis, waar het resultaat wel is
gegarandeerd, van de hulpverlener. Uitblijven van het resultaat zal, behalve bij overmacht, snel tot
aansprakelijkheid leiden. Bij een inspanningsverplichting is het veel lastiger om vast te stellen of in een
concreet geval de hulpverlener wel of niet voldoende inspanning heeft betracht.
De WGBO spreekt bij de norm van een redelijk bekwaam en redelijk handelend arts over de term goed
hulpverlenerschap. De hulpverlener moet bij zijn werkzaamheden de zorg van een goed hulpverlener in acht
nemen en handelt daarbij in overeenstemming met de op hem rustende verantwoordelijkheid,
voortvloeiende uit de voor de hulpverleners geldende professionele standaard.
Bij beantwoording van de vraag wat de professionele standaard inhoudt, zal de rechter kijken naar het geheel
van geschreven en ongeschreven normen, regels, medisch wetenschappelijke inzichten en ervaringen
waarmee een hulpverlener geacht wordt rekening te houden. Dit betekent niet dat een hulpverlener de
regels altijd moet opvolgen, maar dit betekent wel dat afwijking ervan moet kunnen worden
beargumenteerd. Zo is in de Protocolarresten bepaald dat ten aanzien van het opvolgen dan wel afwijken
van een protocol het volgende geldt:
“Een protocol voor medische behandelingen geeft een richtlijn die in beginsel in acht moet worden genomen, maar
waarvan soms kan en in bepaalde gevallen moet worden afgeweken, waarbij als maatstaf heeft te gelden dat aan
de patiënt de zorg behoort te worden verleend die in de omstandigheden van het geval van een redelijk bekwaam
arts mag worden verlangd. Een afwijking van het protocol moet door een arts kunnen worden beargumenteerd, zo
werd bepaald in het eerste protocolarrest. Hierbij was sprake van een patiënt die een knieoperatie onderging en in
strijd met het in het ziekenhuis geldende protocol geen antistollingsmiddel toegediend. Kort na de operatie werd
een trombose vastgesteld en anderhalf jaar later trombose in het andere been. De afwijking van het protocol was
niet gemotiveerd. Het toedienen van het antistollingsmiddel was gewoon vergeten. Er was sprake van een medische
fout en het ziekenhuis en de betrokken arts waren aansprakelijk voor de daarvoor ontstane schade.
In het tweede protocolarrest werd echter bepaald dat het volgen van een protocol niet zonder meer betekent dat
de arts juist heeft gehandeld. De opstellers van het protocol mogen er rekening mee houden dat het wordt
gehanteerd door redelijk bekwame artsen en dat dus niet alle gegevens te hoeven worden vermeld die aan de
betrokken artsen op grond van hun medische kennis en ervaring bekend behoren te zijn. In deze casus was namelijk
een patiënt die een keizersnede onderging en conform het protocol een antibioticum werd toegediend, terwijl
bekend was dat zij overgevoelig was voor penicilline, hetgeen in antibiotica zit. Volgens de Hoge Raad mocht door
de opstellers van het protocol deze informatie als bekend worden verondersteld. Het protocol voldeed aan de
daaraan redelijkerwijs te stellen eisen. In deze casus was afwijking van het protocol dus juist vereist.”
Indien de civiele rechter een vordering moet beoordelen, waarvan het professionele handelen al eerder door
de tuchtrechter is beoordeeld, dan kan de civiele rechter van dit oordeel slechts gemotiveerd afwijken. Het
oordeel van de civiele rechter moet in het licht van de beoordeling van de tuchtrechter voldoende begrijpelijk
zijn.
, Echter, voor de beoordeling van een tuchtklacht geldt een andere norm dan voor de beoordeling van
aansprakelijkheid en daarom is het niet zo dat een gegrond verklaarde tuchtklacht zonder meer leidt tot
civiele aansprakelijkheid. Niet elke tekortkoming heeft tot gevolg dat de hulpverlener onzorgvuldig heeft
gehandeld.
Medische fouten bestaan onder meer uit onderzoeks- en behandelingsfouten, maar ook informatie- en
toestemmingsfouten en het niet nakomen van een patiëntenrechten, zoals het recht op inzage, kunnen tot
aansprakelijkheid leiden. Daarnaast bestaat niet alleen aansprakelijkheid voor persoonlijk gemaakte fouten,
maar ook voor fouten van anderen die bij de uitvoering van de overeenkomst zijn ingeschakeld, zoals een
praktijkassistente. Tevens kan aansprakelijkheid bestaan voor het gebruik van een gebrekkige zaak die
schade heeft veroorzaakte, tenzij dit, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk zou zijn,
omdat bijvoorbeeld de producent aansprakelijk kan worden gesteld.
Ad 2) Schade
Bij schade wordt onderscheid gemaakt in materiele schade c.q. vermogensschade en immateriële schade c.q.
smartengeld. Materiele schade is financiële schade, zoals ziektekosten, inkomensderving, en bij immateriële
schade gaat het om vergoeding van toegebracht leed. Sinds kort is in Nederland ook affectieschade mogelijk,
waarbij men schade vergoed kan krijgen voor verdriet om het overlijden van iemand dan wel een ernstig
lijden van diegene. Een andere soort immateriële schadevergoeding is dat van shockschade: schade die het
gevolg is van waarneming of de confrontatie met een ongeval.
Kortom, er zijn twee soorten schades:
Materiele schade, ook wel vermogensschade genoemd
o Ziektekosten
o Inkomensderving
o Etc.
Immateriële schade
o Smartengeld (schadevergoeding wegens toegebracht leed aan jezelf)
o Affectieschade (schadevergoeding wegens toegebracht leed aan een naaste)
o Shockschade (schadevergoeding wegens waarneming of confrontatie met ernstig ongeval)
Ad 3) Toerekenbaarheid
Een recht op schadevergoeding bestaat slechts wanneer de schade door de fout is veroorzaakt en valt toe
te rekenen. Schade die in een heel ver verwijderd verband staat met de fout, komt in het algemeen niet voor
vergoeding in aanmerking. Bij medische fouten vindt echter een ruime toerekening plaats. Ook niet
verwachte schade die ten gevolge van de fout optreedt in verband met omstandigheden samenhangend met
de persoon van de benadeelde patiënt (persoonlijke predispositie) dient te worden vergoed. Ook bij
overtreding van een veiligheidsnorm vindt een ruime toerekening plaats.
Zie het hierboven genoemde over centrale aansprakelijkheid.
Ad 4) Causaal verband
Hoofdregel in het bewijsrecht is dat diegene die zich op een rechtsgevolg stelt, dat rechtsgevolg moet
bewijzen. Wie stelt, bewijst. bij aansprakelijkstelling voor medische fouten geldt deze hoofdregel in beginsel
ook. Dit betekent dat de patiënt die een arts aansprakelijk stelt voor een gemaakte fout, in beginsel, moet
bewijzen dat er een fout is gemaakt, dat er schade is geleden en dat die schade een gevolg is van de gemaakte
fout. Echter, uit een bijzondere regel of uit de eisen van redelijkheid en billijkheid kan een andere verdeling
van de bewijslast voortvloeien.
Van belang om op te merken is allereerst dat hoewel de bewijslast in beginsel niet op de aansprakelijk
gestelde hulpverlener rust, hem wel een verzwaarde stelplicht wordt opgelegd. De verzwaarde stelplicht
houdt in dat de hulpverlener verplicht is voldoende feitelijke gegevens te verstrekken ter motivering van zijn
betwisting van de stellingen van de patiënt.
