Literatuur College 5-6
Rijckmans (2020). Schemagerichte therapie bij cliënten met antisociaal gedrag en
persoonlijkheidsproblematiek - werken met modi
Inleiding en theoretisch kader
Cliënten met antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPS) vertonen vaak gedragingen zoals verbale of fysieke
agressie en ander grensoverschrijdend gedrag (GOG). Meestal begint behandelen met deze gedragingen,
zoals agressieregulatie training of behandeling van middelengebruik. Met vaardigheidstrainingen kan een
cliënt emoties leren herkennen, benoemen en leren wat de waarde van emoties is. Daarbij ook op een
effectievere manier leren emoties te reguleren waardoor spanning minder ver oploopt en hiermee zichzelf
en gedrag beter kan controleren en meer kan verdragen en accepteren. Cognitieve gedragstherapie (CGT) of
specifieke vaardigheidstrainingen kunnen cliënt leren anders naar situaties te kijken, anders te handelen en
daardoor emoties beter te reguleren. Echter bij cliënten waar eerdere behandelingen niet effectief is, of
waarbij recidiverende klachten voorkomen, speelt er vaak onderliggende persoonlijkheidsproblematiek.
ASPS wordt vaak gezien als onbehandelbaar, waardoor patiënten vaak doorverwezen worden naar
forensische behandelcentra, waar soms reguliere GGZ voldoende is. Cliënten met PS vormen de grootste
groep in de meeste forensische instellingen, met name cluster B. Hoewel voor cluster B een evidence-based
psychotherapeutisch aanbod is, is dit voor ASPS niet het geval.
Er is bewijs voor de effectiviteit van Schema Focused Therapy (SFT) als behandeling voor
persoonlijkheidsproblematiek bij volwassenen en het groeit voor kinderen en adolescenten. SFT is een
integratieve therapie voor PS waarbij een combinatie gemaakt wordt van cognitieve, gedragsmatige,
psychodynamische objectrelaties en experiëntiële benaderingen. Het is ontwikkeld voor cliënten met
langdurige problematische gedragspatronen (schema’s) en is bedoeld om chronische karakterologische
aspecten van stoornissen te behandelen, niet de acute psychiatrische symptomen (zoals depressie of
impulscontrole problematiek). Het is een ‘op behoefte gebaseerde’ benadering; in de vroege jeugd zijn er
aantal emotionele basisbehoeftes: (1) veilige hechting; (2) autonomie; (3) vrijheid om emoties en behoeften
te uiten; (4) spontaniteit en plezier en (5) realistische grenzen en zelfbeheersing. Vanuit tekorten hierin
ontwikkelen mensen cognitieve schema’s die in de jeugd dienst doen om benaderde situaties te overleven.
Cliënten met ASPS en borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS) hebben van grote tekorten, door ernstig
fysiek en seksueel misbruik en emotionele verwaarlozing in de jeugd. Later kunnen deze schema’s
dysfunctioneel worden, waardoor zij steeds bevestigd worden in hun idee dat anderen niet te vertrouwen
zijn of hen pijn zullen doen.
Oude onaangepaste schema’s
Young ontwikkelde het SFT-model om cliënten met chronische karakterologische problemen te behandelen
die onvoldoende door de traditionele GCT geholpen werden. Het huidige model bestaat uit 18 schema’s
verdeeld in 5 domeinen:
1. Onverbondenheid en afwijzing: verwachtingen dat de eigen behoeften aan veiligheid, zekerheid,
verzorging, empathie, gevoelens delen, acceptatie en respect, niet op een voorspelbare manier zullen
worden gehonoreerd.
o Schema’s: verlating/instabiliteit, wantrouwen/misbruik, emotioneel tekort,
tekortschieten/schaamde en sociaal isolement/vervreemding.
1
, 2. Verzwakte autonomie en verzwakt functioneren: verwachtingen over zichzelf of de omgeving, die het
subjectief ervaren vermogen verstoren om zich af te scheiden, te overleven, onafhankelijk te
functioneren of goed te presteren.
o Schema’s: afhankelijkheid/incompetentie, kwetsbaarheid voor ziekte en gevaar,
kluwen/onderontwikkeld zelf en mislukken.
3. Afwezigheid of zwakte van grenzen: weinig eigen grenzen, te weinig verantwoordelijkheid naar
anderen of te weinig doelgerichtheid op de lange termijn. Dit leidt tot moeite om rechten van anderen
te respecteren, samen te werken, bindende afspraken te maken of realistische persoonlijke doelen te
stellen en te bereiken.
o Schema’s: veeleisendheid/grootsheid en onvoldoende zelfcontrole/zelfdiscipline.
4. Gerichtheid op anderen: overmatige aandacht voor de verlangens, gevoelens en reacties van anderen
ten koste van eigen behoeften, ten einde liefde en goedkeuring te verwerven, een gevoel van
verbondenheid in stand houden of vergelding te voorkomen.
o Schema’s: onderwerping, zelfopoffering en goedkeuring/erkenning zoeken.
5. Overmatige waakzaamheid en inhibitie: overmatige nadruk op het onderdrukken van spontane
gevoelens, impulsen en keuzen en ethisch gedrag, vaak ten koste van geluk, zelfexpressie,
ontspanning, relaties of gezondheid.
o Schema’s: negativisme/pessimisme, emotionele inhibitie, strenge normen/overmatig kritisch en
bestraffendheid.
Iemand kan op verschillende manieren omgaan met de schema’s:
- Freeze: overgeven aan het schema, door toe te geven en mee te gaan in gedragingen passend erbij.
- Flight: schema proberen te vermijden door situaties of personen uit de weg te gaan die het triggeren.
- Fight: proberen het schema te overcompenseren door het tegenovergestelde te doen van het schema.
Cliënten met ASPS zijn vaak erg wantrouwend en sceptisch tegenover psychologische behandeling. Het
schema “wantrouwen” zorgt voor de verwachting dat anderen je kwetsen, vernederen, misbruiken,
manipuleren, beliegen, bedreigen of van je profiteren, en dit schema ontstaat in de jeugd.
Schemamodi
Schemamodus is de combinatie van schema’s (traits; persoonlijkheidstrekken) en de coping strategie (state;
emotionele toestand) die op dat moment iemands handelen, denken en voelen domineert. Een modus is
een actieve toestand van een schema, inclusief het bijhorende coping gedrag. De modus bepaalt iemand
zijn gedrag, gevoelens en gedachten. De verschillende modi kunnen onderverdeeld worden in:
- Disfunctionele kindmodi: kwetsbaar kind, impulsief/ongedisciplineerd kind en boos/razend kind.
- Disfunctionele copingmodi: willoze inschikkelijke, onthechte beschermer, onthechte zelf sussen, pest
en aanval en zelfverheerlijker.
- Disfunctionele oudermodi: veeleisende ouder en straffende ouder.
- Gezonde modi: gezonde volwassene en blij kind.
Hoe hoger de mate van gedragsbeheersing en het niveau waarop de cliënt functioneert, des te eerder wordt
de nadruk gelegd op standaard schematerminologie. Hoe ernstiger de stoornis, des te eerder moet de
nadruk worden gelegd op terminologie en strategieën in termen van modi. Bij wisseling in affect, of
2
