An introduction to qualitative research
Uwe Flick - 7e editie
Kwalitatieve methoden in de sociale wetenschappen
(SPO65 - Paba2059)
,PART 1 - FOUNDATIONS OF QUALITATIVE RESEARCH
1. Het hoe en waarom van kwalitatief onderzoek
Relevantie van kwalitatief onderzoek
Vanwege de pluralisering van levenswerelden is kwalitatief onderzoek belangrijk voor het
bestuderen van sociale relaties. Habermas concept van de ‘nieuwe obscuriteit’ verwijst naar de
groeiende individualisering van levensstijlen en biografische patronen en de verschuiving van oude
sociale ongelijkheden naar een nieuwe diversiteit van milieus, subculturen en manieren van leven.
De pluralisering vraagt van sociale onderzoekers een nieuwe gevoeligheid voor empirisch onderzoek.
Postmodernisten stellen dat grote theorieën plaatsmaken voor lokaal en situationeel beperkte
verhalen. Blumer benadrukt dat onderzoekers vaak onbekend zijn met de levenssferen die ze
bestuderen. Globalisering en migratie zorgen voor snelle sociale veranderingen en nieuwe contexten,
waardoor traditioneel deductieve methoden (waarbij onderzoeksvragen en hypothesen worden
afgeleid van theoretische modellen en getoetst aan empirisch bewijs) tekortschieten. In plaats daarvan
wordt steeds meer gedwongen gebruik te maken van inductieve strategieën. Daarbij zijn sensitizing
concepts nodig om de sociale contexten te benaderen die bestudeerd moeten worden. Theorieën
worden ontwikkeld op basis van empirische studies. Kennis en praktijk worden zo bestudeerd als
lokale kennis en praktijken.
Onderzoek: het is systematisch —> aanname van een strategie of reeks principes om een kwestie
van belang te bestuderen. Systematische strategie begint meestal met de identificatie van een gebied
van belang om te bestuderen en de keuze van een onderzoeksontwerp of -strategie die de manier zal
bepalen waarop de steekproef van de respondenten wordt uitgevoerd, de instrumenten voor de
gegevensverzameling, de analyse, interpretatie en rapportage van de bevindingen. Het gaat om hoe
deze definitie toegepast wordt die het verschil en de specifieke benadering maken.
Onderzoeksvragen als startpunt
De belangrijkste reden om kwalitatief onderzoek te gebruik, moet zijn dat een onderzoeksvraag het
gebruik van dit soort deze benadering vereist en niet een andere.
Voorbeeld: kennis over een leefwereld (migratie, Russische achtergrond, verslaving) is te beperkt om
te beginnen met een hypothese om te testen in ons onderzoek. In plaats daarvan hebben we
‘sensitizing concepts’ nodig om deze leefwereld en de individuele (en sociale) biografische proberen
die geleid hebben tot de huidige situatie van onze deelnemers te verkennen en te begrijpen. Het
probleem en de doelgroep kan je benaderen door kwalitatieve methoden te gebruiken - interviews en
participerende observaties bijvoorbeeld.
Beperkingen van kwalitatief onderzoek
De beperkingen van kwantitatieve benaderingen zijn altijd als uitgangspunt genomen voor het
ontwikkelen van meer algemene redenen waarom kwalitatief onderzoek gebruikt zou moeten worden.
Leidende principes van onderzoek en van het plannen van onderzoek zijn gebruikt voor de volgende
doeleinden: om oorzaken en gevolgen duidelijk te isoleren; om theoretische relaties op de juiste
manier te operationaliseren; om fenomenen te meten en te kwantificeren; om onderzoeksontwerpen
(research designs) te creëren die de generalisatie van bevindingen mogelijk maken; en om
algemene wetten te formuleren.
Weber verkondigde enige tijd geleden dat de taak van de wetenschap is om de wereld te onttoveren
door analyses en verklaringen te bieden via het onderzoek dat ze doen (disenchantment of the
world). In het geval van de sociale wetenschappen worden de lage mate van toepasbaarheid van
resultaten en de problemen om ze te verbinden met theorie en maatschappelijke ontwikkelingen als
indicatoren van deze onttovering beschouwd. Minder wijdverbreid dan verwacht – en vooral op een
heel andere manier – hebben de bevindingen van sociaal onderzoek hun weg gevonden naar politieke
en alledaagse contexten. Utilisatieonderzoek (utilization research) (Beck & Bonß, 1989) heeft
aangetoond dat wetenschappelijke bevindingen niet zozeer worden overgedragen naar politieke en
institutionele praktijken als verwacht. Wanneer ze worden opgepakt, worden ze uiteraard opnieuw
geïnterpreteerd en in stukken gehakt: 'De wetenschap produceert niet langer “absolute waarheden,”
die onkritisch kunnen worden overgenomen. Ze biedt beperkte aanbiedingen voor interpretatie, die
verder reiken dan alledaagse theorieën, maar in de praktijk relatief flexibel kunnen worden gebruikt’.
Samenvattend, de idealen van de objectiviteit van de wetenschappen en hun bevindingen zijn
grotendeels ontgoocheld vanwege de zojuist genoemde problemen.
Ook is het duidelijk geworden dat resultaten uit de sociale wetenschappen zelfden in het dagelijkse
leven worden gebruikt. Om aan methodologische normen te voldoen, blijven hun onderzoeken en
,bevindingen vaak te ver verwijderd van alledaagse vragen en problemen. Aan de andere kant hebben
analyses van de onderzoekspraktijk aangetoond dat de (abstracte) idealen van objectiviteit die door
methodologen worden geformuleerd, slechts gedeeltelijk kunnen worden vervuld bij het uitvoeren van
concreet onderzoek. Ondanks alle methodologische controles zijn invloeden van specifieke interesses
en sociale en culturele achtergronden moeilijk te vermijden in onderzoek en de bevindingen ervan.
Deze factoren beïnvloeden de formulering van onderzoeksvragen en hypothesen, evenals de
interpretatie van gegevens en relaties. Tot slot heeft de onttovering die Bonß en Hartmann bespraken
twee belangrijke gevolgen voor het soort kennis waarnaar de sociale wetenschappen kunnen streven
en vooral kunnen produceren. Ten eerste verwijzen deze gevolgen naar wat we van onderzoek
kunnen verwachten: 'Op voorwaarde van de onttovering van idealen van objectivisme, kunnen we niet
langer onnadenkend beginnen met het begrip objectief ware zinnen'. In plaats daarvan zouden we
onze verwachtingen moeten terugbrengen van objectiviteit en waarheid naar ‘uitspraken die
betrekking hebben op onderwerpen en situaties, en die een sociologisch geformuleerd kennisconcept
zou moeten vaststellen’. Het formuleren van dergelijke subject- en situatie gerelateerde uitspraken, die
empirisch goed onderbouwd zijn, is een doel dat met kwalitatief onderzoek bereikt kan worden.
Essentiële functies
Kwalitatief onderzoek richt zich op het kiezen van geschikte methoden en theorieën; de erkenning en
analyse van verschillende perspectieven; reflexiviteit van de onderzoeker op hun onderzoek als
onderdeel van het proces van kennisproductie; en de verscheidenheid aan benaderingen en
methoden.
Geschiktheid van methoden en theorieën
Wetenschappelijke disciplines worden vaak bepaald door specifieke methoden die als standaard
worden beschouwd, zoals experimenten in de psychologie of enquêtes in de sociologie. Dit kan echter
leiden tot het vermijden van complexe fenomenen die niet binnen deze methoden passen. Kwalitatief
onderzoek biedt een alternatief door methoden te gebruiken die de complexiteit van onderwerpen
erkennen en deze in hun alledaagse context bestuderen, vooral bij uitzonderlijke situaties of mensen.
Het richt zich niet alleen op het testen van bestaande theorieën, maar ook op het ontdekken van
nieuwe fenomenen en het ontwikkelen van empirisch onderbouwde theorieën. De waarde van
kwalitatief onderzoek wordt beoordeeld op basis van de relevantie van de bevindingen, de reflexiviteit
van het proces en de aansluiting bij het te bestuderen object, in plaats van abstracte
wetenschappelijke criteria.
Perspectieven van participanten
Kwalitatief onderzoek naar mentale stoornissen richt zich op de subjectieve beleving van de ziekte
door patiënten, hun familie en professionals. Het onderzoekt hoe mensen omgaan met de ziekte in
hun dagelijks leven, wat de ziekte voor hen betekent, en hoe verschillende perspectieven en sociale
achtergronden dit beïnvloeden. Dit onderzoek biedt inzicht in de diverse manieren waarop
betrokkenen de ziekte ervaren en hanteren, wat epidemiologische studies, die alleen aantonen hoe
vaak schizofrenie voorkomt in verschillende sociale klassen, niet kunnen verklaren.
Reflexiviteit van de onderzoeker en het onderzoek
Kwalitatief onderzoek beschouwt de communicatie tussen onderzoeker en onderzochten als
onderdeel van de kennisverwerving. De subjectiviteit van zowel de onderzoeker als de deelnemers
maakt deel uit van het onderzoeksproces. Reflecties, gevoelens en indrukken van de onderzoeker
worden gezien als waardevolle data en worden vastgelegd in onderzoeksdagboeken of protocollen.
Verscheidenheid aan benaderingen en methoden
Kwalitatief onderzoek is niet gebaseerd op een uniform theoretisch en methodologisch concept.
Verschillende theoretische benaderingen en hun methoden kenmerken de discussies en de
onderzoekspraktijk. Subjectieve standpunten zijn een eerste startpunt. Een tweede reeks
onderzoeken bestudeert het ontstaan en verloop van interacties, terwijl een derde probeert de
structuren van het sociale veld en de latente betekenis van praktijken te reconstrueren.
Geschiedenis kwalitatief onderzoek
De historische ontwikkelingen van kwalitatief onderzoek zijn context gebonden en tonen verschillende
fasen en benaderingen in psychologie en sociale wetenschappen. In de psychologie gebruikte Wundt
beschrijvende methoden en 'verstehen', terwijl hij ook experimentele methoden toepaste. Tegelijkertijd
ontstond in de Duitse sociologie een spanning tussen monografische casestudies en empirisch-
, statistische benaderingen. Casestudies richtten zich op maatschappelijke problemen in plaats van op
representatieve analyses.
In de Amerikaanse sociologie domineerden aanvankelijk biografische en beschrijvende methoden,
beïnvloed door de Chicago School en studies zoals *The Polish Peasant*. Vanaf de jaren 1940
maakten deze plaats voor 'harde', kwantitatieve methoden, maar kritiek op deze standaardisering
leidde in de jaren 1960 en 1970 tot een heropleving van kwalitatieve methoden, eerst in de VS en
daarna in Duitsland. Deze ontwikkelingen vonden in verschillende contexten en tijdvakken plaats, wat
bijdroeg aan uiteenlopende opvattingen over epistemologie, methoden en data in kwalitatief
onderzoek.
Verenigde Staten
Acht momenten van kwalitatief onderzoek (Denzin & Lincoln):
• Traditionele periode van begin twintigste eeuw tot de Tweede wereldoorlog - kwalitatief onderzoek
geïnteresseerd in het andere (het vreemde) en in de min of meer objectieve beschrijving en
interpretatie ervan. Gerelateerd aan het onderzoek van Malinowski in ethnography en the Chicago
School in sociology.
• Modernistische fase duurde tot de jaren zeventig - pogingen om kwalitatief onderzoek te
formaliseren, steeds meer schoolboeken werden gepubliceerd in VS. Houding van dit soort
onderzoek leeft nog steeds in de traditie van bijv. Boys in White van Becker et al.
• ‘Blurred genres’ kenmerken de ontwikkelingen tot halverwege de jaren 1980. Verschillende
theoretische modellen en inzichten van de objecten en methoden staan naast elkaar, waaruit
onderzoekers ‘alternatieve paradigma’s’ kunnen kiezen en vergelijken, zoals symbolisch
interactionisme, etnomethodologie, fenomenologie, semiotiek of feminisme.
• Halverwege jaren 80 had de crisis van ‘representatiediscussies’ in kunstmatige intelligentie en
etnografie invloed op kwalitatief onderzoek als geheel. Hierdoor wordt het proces van het tonen van
kennis en bevindingen een substantieel onderdeel van het onderzoeksproces. Kwalitatief
onderzoek wordt nu erkend als een continu proces van het construeren van versies van de
werkelijkheid. De versie van zichzelf die mensen in een interview presenteren, komt niet
noodzakelijkerwijs overeen met de versie die ze aan een andere onderzoeker met een andere
onderzoeksvraag zouden hebben gegeven: onderzoekers die het interview interpreteren en
presenteren als onderdeel van hun bevindingen, produceren een nieuwe versie van het geheel.
Lezers van een boek, artikel of rapport interpreteren de versie van de onderzoekers anders —> er
ontstaan verdere versies van de gebeurtenis. Specifieke interesses die in elk geval naar de lezing
worden gebracht, spelen een centrale rol. In deze context wordt de evaluatie van onderzoek en
bevindingen een centraal onderwerp in methodologische discussies. Dit roept de vraag op of de
traditionele criteria nog steeds geldig zijn en, zooi niet, welke andere normen moeten worden
gehanteerd bij de beoordeling van kwalitatief onderzoek.
• Jaren negentig wordt door Denzin en Lincoln gezien als het vijfde moment: verhalen hebben
theorieën vervangen, of theorieën worden gelezen als verhalen. Het accent is verschoven naar
theorieën en verhalen die passen bij specifieke, afgebakende, lokale, historische situaties en
problemen. Experimenteel schrijven omvat benaderingen zoals autoethnographies, in plaats van
theorieën, en verhalen uit het veld waren het resultaat van kwalitatief onderzoek.
• Volgende fase (zesde moment) wordt gekenmerkt door postexperimenteel schrijven en het koppel
van kwesties van kwalitatief onderzoek aan democratisch beleid. Postexperimentele schrijvers
proberen hun geschriften te verbinden met de behoeften van een vrije democratische samenleving.
• Het zevende moment wordt gekenmerkt door het verder vestigen van kwalitatief onderzoek via
verschillende nieuwe tijdschriften (zoals Qualitative Inquiry of Qualitative Research).
• Het achtste moment in de ontwikkeling van kwalitatief onderzoek richtte zich op de opkomst van
evidence-based practice als het nieuwe criterium van relevantie voor sociale wetenschappen en
op het nieuwe conservatisme in de VS. ‘Evidence-based’ verwijst naar een vrij beperkt begrip van
welk soort onderzoek resultaten oplevert die relevant kunnen zijn voor het informeren van
praktijken, bijvoorbeeld in de geneeskunde. Volgens dit inzicht moeten onderzoeksontwerpen
gebaseerd zijn op het gebruik van een controlegroep en gerandomiseerde selectie en toewijzing
van deelnemers aan de studiegroep en de controlegroep.
Denzin en Lincolns schets van de geschiedenis ervan wordt vaak gezien als een algemene referentie
voor de ontwikkeling van kwalitatief onderzoek. Echter, zoals Alasuutari (2004) vermeldt, kan zo’n
algemeen ‘voortgangsverhaal’ het feit verhullen dat kwalitatief onderzoek een geglobaliseerd
fenomeen is geworden met verschillende ontwikkelingen in verschillende contexten. Daarom stelt hij
