Hoofdstuk 10
De uitvoerende macht ligt bij de regering en het overheidsapparaat.
Overheidsapparaat bestaat uit de administratie, justitie (OM), politie en het leger.
1. Administratie
● Zeer grote organisatie van ambtenaren; wordt vaak omschreven als star, niet
flexibel en traag: bureaucratie.
● Weber’s definitie ideaaltype bureaucratie: formele regels, duidelijke
hiërarchie, verschillende rollen staan in dienst van een zaak (niet:
verschillende mensen staan in dienst van een individuele heerser).
● Voordelen bureaucratie: rationeel, betrouwbaar, voorspelbaar en past voor
iedereen gelijke regels toe.
● Nadeel: weinig flexibel en daarom minder geschikt voor de welvaartsstaat
waarin we nu leven, waar vaker specifieke gevallen zijn.
● New Public Management: overheid bepaalt doelstellingen en controleert of
deze door de ambtenaren worden gehaald, maar niet op welke wijze.
● Van government naar governance: allerlei taken delegeren naar public
agencies (OV, energie, etc.).
● Controle van ambtenaren door de regering is vaak lastig en er bestaan veel
spanningen tussen beide. Ministers moeten erop kunnen vertrouwen dat
ambtenaren hun werk goed doen; de ministeriële verantwoordelijkheid ligt bij
de minister.
● Manieren om controle over de administratie te houden:
- Spoil system (VS): nieuwe president mag de hele top van de
administratie vervangen door mensen die hij vertrouwt.
- Partijpolitisering (BE, IT): belangrijke benoemingen in de administratie
worden gedaan via afspraken tussen politieke partijen.
- Ministeriële kabinetten (FR, BE): minister en zijn partij stellen
ambtenaren aan → directe aanspreekpunten.
- Ombudsdienst: burgers kunnen klachten indienen over het
functioneren van de administratie.
2. Justitie (OM)
● Wetten: output van de politiek.
● Rechters waken over de naleving van wetten: rechterlijke macht.
- Civil law: wetten zijn gedetailleerd opgeschreven en rechters waken
over een strikte naleving ervan; meer duidelijkheid voor burgers.
- Common law: ook wel judge-made law, rechters passen wetten op
elke situatie afzonderlijk toe volgens hun interpretatie (precedenten):
meer flexibiliteit.
- Montesquieu (Trias Politica) zou voor de civil law zijn; een
onafhankelijke rechterlijke macht die autonoom kan beoordelen over
de naleving van wetten.
, ● Eenvoudig principe maar de praktische uitvoering ervan niet: kan een rechter
wel onafhankelijk zijn?
- rechters zijn misschien onafhankelijk maar niet neutraal.
- techniek om onafhankelijkheid te garanderen: vaste benoeming →
garandeert geen volkomen onafhankelijkheid maar minimaliseert wel
beïnvloeding.
● Het hooggerechtshof of Grondwettelijk Hof: controle over de mate waarin de
staat (regering, parlement, gewone rechtbanken) zijn eigen regels correct
toepast. Bewaakt de rechtsstaat en baseert zich op de grondwet
(constitutionele toetsing).
● Verschil nationaal en internationaal recht: internationaal recht kan moeilijker
afgedwongen worden, omdat er geen ‘hoogste macht’ is. Staten onderwerpen
zich vrijwillig aan het internationaal recht: vorm van zelfregulering.
3. Politie
● Hoe de politie is georganiseerd verschilt sterk per staat.
- Militaire politie: onderdeel van het leger → Ministerie van Defensie
- Civiele politie: aparte organisatie → Ministerie Binnenlandse Zaken
● Politie kan nationaal of regionaal georganiseerd en gecontroleerd worden en
verschillende taken hebben (gerechtelijk/verkeer/etc.).
● De politie maakt deel uit van het repressieve apparaat van de staat om orde
en rust te bewaren op het grondgebied → veel ethische debatten.
●
4. Leger
● Gewapende macht, dat ook kan worden ingezet om de staat de controleren.
● Militair regime: het leger grijpt de macht, meestal gerechtvaardigd ‘om orde te
herstellen’, vaak in jonge democratieën. Twee soorten:
- Regime waarbij de top van de militaire hiërarchie zelf de leiding van
de overheid op zich neemt (militaire junta) en de hoofdrol speelt in alle
drie de machten.
- Regime waarbij het leger niet zelf regeert maar waar het wel de
dominante instelling van de staat is → burgerlijk bestuur is afhankelijk
van de steun van het leger.
● Militaire regimes zijn geen democratie; hiërarchie is erg belangrijk; het leger is
een extreme vorm van bureaucratie.
● Veel legers van moderne staten worden nooit ingezet; ze worden vaker
ingezet voor peace-keeping-operaties onder de paraplu van bijv. de VN en de
NAVO.
● Het leger is dus deel van de openbare administratie; de legerleiding wordt
benoemd door de regering en die wordt weer gecontroleerd door het
parlement, die ook toeziet op het budget voor defensie.
, Hoofdstuk 11
Over het algemeen heeft in de geschiedenis een schaalvergroting plaatsgevonden, waarbij
kleinere grondgebieden werden samengebracht tot grotere gehelen. Hier ligt de oorsprong
van moderne nationale staten zoals wij ze tegenwoordig kennen.
Staten zijn territoriaal verdeeld in provincies, gouwen, regio’s, arrondissementen,
departementen, counties, gewesten, gemeenschappen, steden en gemeenten. Veel namen
en vaak ook grenzen van die kleinere grondgebieden verwijzen naar wat zij vroeger waren,
vóór ze een deel werden van de staat.
Meestal werden kleinere gebieden bij de vorming van de uiteindelijke staat die het geworden
is, gebundeld tot een wat lossere unie. De afzonderlijke delen hielden dan in grote mate hun
onafhankelijkheid en eigen instellingen; dit werd dan een federatie of confederatie genoemd.
Een federale structuur kan ook gecreëerd worden door een bestaande staat weer opnieuw
te verdelen in deelstaten die binnen hun eigen grondgebied een ruime mate van autonomie
krijgen. Een voorbeeld hiervan is België, die door middel van zes staatshervormingen in vier
decennia (1970 - 2010) veel bevoegdheden overhevelde aan de Gemeenschappen en
Gewesten.
De wijze waarop grondgebieden met elkaar verenigd zijn, levert verschillende politieke
structuren op, die op te delen zijn in drie grote theoretische typen:
- Unitaire staat: wordt vanuit één centraal punt bestuurd. Territoriale deelgebieden
(zoals provincies) hebben weinig of geen bevoegdheden en ze hebben een
ondergeschikte bestuurspositie.
- Confederatie: samenwerkingsverband tussen nationale staten die allemaal hun
volledige autonomie bewaren. Beslissingen worden alleen genomen bij unanimiteit.
- Federatie: een unie van deelstaten wordt een politiek systeem op zich, waarbij beide
niveaus van besluitvorming over autonomie beschikken. De deelstaten worden
bovendien betrokken in de federale besluitvorming (shared rule), maar ze kunnen
wel zelf, zonder inmenging van de federale staat, hun eigen beleid voeren (self rule).
Althuisius wordt beschouwd als de vader van het federalisme. Hij beschouwde de staat als
een middel om aan complexe behoeften tegemoet te komen, die berust op vrijwilligheid van
de eenheden die de staat vormen.
Subsidiariteit = een groter politiek geheel heeft slechts een rol te spelen wanneer de kleinere
gehelen of de andere sociale groepen te klein of te beperkt zijn voor een bepaald probleem.
De Verenigde Staten van Amerika en Zwitserland zijn voorbeelden van federale staten.
Federaties en confederaties kunnen op twee manieren tot stand komen: door samenvoeging
en door devolutie (centraliseren van een unitaire staat).
