Samenvatting gezondheidspsychologie
Morrison, V. & Bennett, P. (2019). Gezondheidspsychologie. (4e editie). Amsterdam:
Pearson.
Hoofdstuk 1: Wat is gezondheid?
Leerdoel: De student kan de rol van de psychologie bij gezondheid en ziekte beschrijven en
toelichten.
§1.1 Wat is gezondheid? Veranderende perspectieven
1.1.1 Relatie tussen lichaam en geest
- Etiologie: de oorzaak van een ziekte
- Dualisme: het idee dat lichaam en geest afzonderlijke eenheden zijn
- Mechanistische benadering: een benadering die het gedrag reduceert tot het
niveau van het orgaan of de lichamelijke functie (geassocieerd met het biomedisch
ziektemodel)
1.1.2 Biomedisch ziektemodel
In dit model wordt gezondheid gedefinieerd als afwezigheid van ziekte. Dit model wordt ook
het diagnose-receptmodel genoemd. Volgens dit model heeft een ziekte een oorzaak die via
medische interventie kan worden genezen.
- Het biomedische model wordt reductionistisch genoemd: het reduceert de geest, het
lichaam en het menselijk gedrag tot lichaamscellen of tot neurale of biochemische
activiteit en verklaart problemen ook alleen op dit niveau.
- Negeert dat mensen op een verschillende manier op dezelfde ziekte kunnen
reageren.
1.1.3 Vraagtekens bij dualisme: psychosociale modellen voor gezondheid en ziekte
- Veel ziekten hebben organische oorzaken, maar veroorzaken unieke individuele
reacties. De rol van de geest is cruciaal voor het bevorderen van ons inzicht in de
complexe aard van gezondheid en ziekte
Fantoompijn: men heeft pijn aan een geamputeerd lichaamsdeel.
Placebo-effect: hoe kan een inactieve stof leiden tot afname van pijn of andere
symptomen die equivalent zijn aan de afname bij diegenen die een bewezen
werkzame stof ontvingen?
- Dualisme verloor terrein Sigmund Freud: heeft het probleem van lichaam en geest
opnieuw gedefinieerd als een probleem van ‘bewustzijn’.
- Psychosomatische geneeskunde (Freud): de etiologie ligt bij de psychologie en niet
de biologie van de patiënt
1.1.4 Biopsychosociaal ziektemodel
Biopsychosociaal ziektemodel: Het standpunt dat ziekten en symptomen door een
combinatie van lichamelijke, sociale, culturele en psychologische factoren kunnen worden
verklaard. In tegenstelling tot het biomedisch ziektemodel neemt dit model de beoordeling
van de gezondheid nadrukkelijk de subjectiviteit of beleving mee.
- Gezondheid is niet de afwezigheid van ziekte, maar het vermogen van mensen om
met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven om te gaan en zo
veel mogelijk eigen regie te voeren.
- Voor het meten van gezondheid onderscheidt Huber
Lichaamsfuncties
Mentale functies/beleving
, Spiritueel/existentiële dimensie
Kwaliteit van leven
Sociaal-maatschappelijke participatie
Dagelijks functioneren
Deze theorie is vrij achterhaalt, omdat een zeer ziek persoon als gezond worden
aangemerkt als hij zich constructief gedraagt.
1.1.5 Gedrag, dood en ziekte
- De levensverwachting is gestegen door de vooruitgang van de medische technologie
en verbeterde behandelingen.
- Grote verschillen in levensverwachting kunnen verklaard worden voor een groot deel
door verschillen in manier van leven, levensomstandigheden en voeding.
- Oorzaken van overlijden zijn drastisch veranderd: geen infecties meer, maar
aandoeningen aan de organen
- De oorzaken hiervan zijn de laatste decennia vrij stabiel gebleven
1.2 Individuele, culturele en leeftijd gerelateerde perspectieven op gezondheid
1.2.1 Lekentheorieën over gezondheid
Sociale representatie van gezondheid: datgene wat bepaalde groepen mensen onder
gezondheid verstaan. Dit is verricht door Barbara Bauman, zij stelde ernstig zieke patiënten
de vraag ‘Wat betekent gezondheid voor u?’. Er werden grofweg drie verschillende
antwoorden gegeven:
1. Gezondheid betekent ‘een overwegend gevoel van welzijn’.
2. Gezondheid heeft te maken met ‘de afwezigheid van symptomen van een ziekte’.
3. Gezondheid is zichtbaar in ‘de handelingen waartoe een lichamelijk gezond persoon
in staat is’.
Gezondheidsgedrag: gedrag, ongeacht de gezondheidstoestand waarin men zich bevindt,
dat is bedoeld om de gezondheid te beschermen, te bevorderen of in stand te houden, bijv.
het eten van gezonde voeding.
Gezondheid wordt in het algemeen beschouwd als een toestand van evenwicht tussen
lichamelijk, psychologisch, emotioneel en sociaal welbevinden.
1.2.2 Definitie van gezondheid van de Wereldgezondheidsorganisatie
Wereldgezondheidsorganisatie definieert gezondheid als een ‘toestand van volledig
lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en niet alleen als de afwezigheid van ziekte of
invaliditeit’.
1.2.3 Crossculturele perspectieven op gezondheid
Holistische benadering: Bij een holistische benadering kijkt men niet alleen naar het zuiver
lichamelijke waarneembare, maar naar het hele wezen.
Collectivistische benadering: een culturele filosofie die de nadruk legt op het individu als
deel van een groter geheel en op handelingen die meer door collectieve dan door individuele
behoeften en wensen worden gemotiveerd.
Individualistische benadering: een culturele filosofie die de verantwoordelijkheid in handen
ligt van het individu: het zijn de individuele behoeften en wensen (en niet die van de groep)
die het gedrag motiveren.
,Ziekteattributie: toekenning van de oorzaak van een ziekte. Bij zogeheten externe
ziekteattributies legt men de oorzaak van de ziekte buiten de persoon, door die toe te
schrijven aan het lot, verkeerde informatie of aan een losliggende traploper. Bij interne
ziekteattributies zoekt men de oorzaak bij zichzelf. In analogie met de genoemde externe
ziekteattributies: ‘Ik heb onvoldoende weerstand opgebouwd’, ‘Ik heb me iets op de mouw
laten spelden’, ‘Ik heb de traploper niet goed vastgemaakt’.
1.2.4 Levensloop en gezondheid
- Psychologisch welzijn en de sociale en emotionele gezondheid, worden door het
proces van het ouder worden beïnvloed.
- Per levensfase zal de opvatting van gezondheid variëren
- Gebreken en beperkingen zijn van invloed op de mate waarin ze medische instructies
begrijpen en zij kunnen praten over hun emoties.
- Door gebrekkige communicatie en geringe gezondheidsvaardigheden zijn mensen
soms minder bereid zich te begeven in sociale situaties
- Individueel gezondheidsgedrag is van invloed op het vermeende en/of feitelijke risico
op ziekte.
Kinderen
Volgens Piaget doorloopt een baby een vast aantal stadia
1. Sensomotorische stadium
De baby verkent de wereld dmv zintuigelijke waarnemingen en het maken van
bewegingen
Weinig sprake van kennis over gezondheid en ziekte, de taalbeheersing is
namelijk gering.
2. Preoperatieve stadium
Magische aandoende opvatting van de wereld, er is nog geen sprake van het
leggen van concrete relaties
Kinderen ontwikkelen zich taalkundig terwijl cognitief en symbolisch denken
betekent dat ze bewustzijn ontwikkelen over de wijze waarop ze de buitenwereld
via imitatie en leren kunnen beïnvloeden. Ze zijn nog wel erg egocentrisch.
Hebben een zwart-wit kijk op gezondheid en ziekte.
Kinderen zijn traag in het waarnemen of overnemen van het standpunt of
perspectief van anderen, deze vaardigheden zijn noodzakelijk voor het vermogen
tot empathie.
3. Stadium van concrete bewerkingen
Het kind kan juiste relaties leggen tussen dingen, mits deze in werkelijkheid ook
aanwezig zijn
4. Stadium van de abstracte bewerkingen
De concrete aanwezigheid van de dingen is niet meer vereist
Bibace en Walsh (1980) hebben kinderen ondervraagd over ziekte en gezondheid met
vragen zoals,
- Wanneer ben je ziek?
- Hoe word je beter?
- Wat is verkouden?
- Wat is gezond?
, De antwoorden lieten zien dat er met de jaren toenemend begrip was van het begrijpen van
ziekten en de ziekteattributie.
Over het algemeen verklaren kinderen jonger dan zeven jaar ziekte op het ‘magisch’ niveau,
gebaseerd op associaties ipv kennis
- Onbegrip: het kind geeft irrelevante antwoorden of ontwijkt vragen
‘De zon veroorzaakt een hartaanval’.
- Fenomenalisme: er is meestal sprake van een teken of geluid dat het kind op enig
moment met de ziekte in verband heeft gebracht. Er is weinig begrip voor oorzaak en
gevolg
‘Verkoudheid is als je veel moet snuiten’.
- Aangestoken worden: ziekte is meestal afkomstig van een persoon of voorwerp dat
dichtbij is, maar waarmee het kind niet altijd contact heeft. Het kind kan de ziekte
toeschrijven aan iets wat eraan voorafging
‘Je krijgt de mazelen van andere mensen’. ‘Hoe?’ ‘Gewoon door langs ze te
lopen’.
Volgens Bibace en Walsh beschrijven verklaringen van ziekte van kinderen rond het achtste
tot elfde jaar als concreter en gebaseerd op een logische reeks gebeurtenissen van oorzaak
en gevolg
- Besmetting: kinderen begrijpen in deze fase dat ziekte verschillende symptomen kan
hebben en ze erkennen dat bacteriën of zelfs hun eigen gedrag ziekten kunnen
veroorzaken
‘Je wordt verkouden als je zonder jas naar buiten gaat en dan komt het in je
lichaam’.
- Internalisatie: ziekte bevindt zich in het lichaam, maar het proces waardoor
symptomen zich voordoen, begrijpen ze slechts gedeeltelijk. Kunnen onderscheid
maken tussen organen in het lichaam en de functie ervan en ze kunnen specifieke,
eenvoudige informatie omtrent ziekte begrijpen.
Op deze leeftijd kennen kinderen nog altijd absoluut gezag toe aan het verpleegkundig
personeel; al bekritiseren of vermijden ze soms hun handelingen.
De puberteit is een sociaal en cultureel gecreëerd concept dat nog maar enkele generaties
oud is (in veel primitieve samenlevingen wordt de puberteit niet erkend), daar maken
kinderen de overgang van kindertijd naar volwassenheid door via een ritueel en niet door
jaren van transitie. Volgens Bibace en Walsh is het ziekteconcept in deze fase een abstract
begrip. Voor een puber zijn verklaringen gebaseerd op interacties tussen de persoon en zijn
omgeving.
- Fysiologisch: rond het elfde jaar bereiken kinderen een fase van fysiologisch inzicht
en kunnen de meesten ziekte nu definiëren in termen van specifieke lichamelijke
organen of functies. Kunnen ziekten toeschrijven aan oorzaken zoals genen,
milieuvervuiling en gedrag.
- Psychofysiologisch: tijdens de late puberteit (rond veertiende levensjaar) en tijdens
de volwassenheid begrijpen veel mensen dat er sprake is van interactie tussen
lichaam en geest en begrijpen of accepteren zijn de rol van stress, tobben enz. bij het
verergeren of ontstaan van ziekte.
