Rechtsgeschiedenis
1 Wetgeving uit de periode vóór de Twaalftafelenwet
Uit de periode voor het Romeinse recht van de Twaalftafelenwet zullen twee fasen in de
ontwikkeling van het recht onderzocht worden, de gecodificeerde wetgeving van koning Hammurabi
uit Babylon en die van de stadsstaat Athene.
Codex Hammurabi
- Mesopotamië
o Bakermat van technieken voor grootschalige landbouw.
o Eerste steden en staten ontstonden hier.
o Oudste cultuur waar de geschiedenis van het recht bestudeerd kan worden, omdat uit
deze regio zowel wetsteksten als een grote hoeveelheid op schrift vastgelegde
overeenkomsten bekend zijn.
o Hammurabi (ca. 1810 v.c. – 1750 v.c.), 6 e koning van Babylon. Zijn naam is verbonden aan
een wetgeving die tijdens zijn regering werd uitgevaardigd en waarvan tegenwoordig nog
verschillende exemplaren raadpleegbaar zijn.
Codex Hammurabi
Het idee van Hammurabi was dat zijn Codex opgesteld zou staan op een centrale plaats, waar
inwoners naar toe konden komen om op de stèle (staande steen) het recht te lezen.
- Aanleiding: goden riepen hem volgens de preambule op tot dit werk.
- Artikel: heeft de vorm van een korte casuïstische rechtsregel, gevolgd door een rechtsgevolg
(moderne wetgeving: algemene strekking, bevat objectieve en abstracte omschrijving).
- Verzameling van rechterlijke uitspraken van de koning (soort jurisprudentiebundel).
- Geen codificatie: Hammurabi kon wel autoriteit uitoefenen in zijn rijk, maar het is niet
waarschijnlijk dat de stèle het volledige recht beschreef.
o De vraag is namelijk of in de CH daadwerkelijk de rechtsregels zijn opgesteld op grond
van doelmatigheid en zich niet richten naar historische toevalligheden.
- Gewoonterecht: was niet in de Codex opgenomen, omdat ze algemeen bekend waren.
- Epiloog: geeft aan hoe de wetgeving werd gebruikt:
o ‘De persoon die een proces voert kome naar mijn beschreven zuil, neemt mijn woorden
tot zich, en mijn zuil zal zijn rechtspositie verduidelijken, hem een vonnis geven, waar hij
zich naar kan richten.’
o CH bevat regels over de wijze waarop de rechter dient te spreken. Als een rechter na zijn
vonnis tot een ander oordeel komt, is hij strafbaar.
- Er is geen verdeling in paragrafen te vinden, het is een lange lap tekst die alleen begrijpelijk is als
je hem hardop voorleest. Dit wekt de suggestie op dat de CH geen wetstekst is voor gebruik door
de burgers, maar een statement van de koning gericht tot de goden over zijn goede bestuur en
rechtspraak (soort herdenkingszuil).
- Positief recht
- Kleitabletten: dragen afdrukken van de zegels van de bij akte betrokken partijen en getuigen.
Hierop volgt de datum waarop het document is opgesteld en de inhoud van de erin beschreven
overeenkomst. Zonder tablet was er geen proces.
o Dankzij deze tabletten kan het rechtssysteem uit deze periode bestudeerd worden.
- Beslaat veel terreinen van het maatschappelijk leven in Babylon, maar privaat- en strafrecht,
materieel recht en procesrecht waren nog niet gescheiden.
,Athene
Klassieke Griekenland
Het klassieke Griekenland omvatte het grondgebied van het huidige Griekenland, plus delen van
Turkije, Rhodos, Cyprus en het zuiden van Italië. Het was geen bestuurlijke eenheid. Het bestond
namelijk uit ruim 700 stadstaten (polis). Het vond zijn eenheid in de godsdienst, deelname aan de
Olympische spelen, gemeenschappelijke taal (ondanks vele dialecten) en de eenvormigheid in de
materiële cultuur (bouwkunst, schilderkunst, gebruiksvoorwerpen). Een samenhangend eenvormig
recht ontbrak.
Recht in klassiek Griekenland
- Uit zich in vormen die diametraal tegenover elkaar staan, veelal ingegeven door verschillen in de
sociaal-maatschappelijke omstandigheden van de stadstaten.
- Ten aanzien van het privaatrecht kan gesproken worden over een ‘Grieks recht’. Feitelijk is alleen
een corpus van rechtsbronnen en -teksten overgeleverd van de stad Athene, Gortyna (Kreta) en
Egypte.
Plato / Clinias
Toonde in een dialoog dat het recht door mensen gecreëerd wordt en niet door goden. Hoe aards de
wetten zijn brengt hij naar voren in een passage, waarin hij vertelt dat de wetgever op Kreta zijn
regelgeving aanpaste aan de lokale omstandigheden. In deze tekst betoogt Clinias van Knossos dat
wetten zich voegen naar de geografische en sociaal-maatschappelijke omstandigheden van de
bewoners.
Athene: Draco
Draco
- De eerste wetgever van Athene
- Draco’s wetten kwamen tot stand in een periode van sociale onrust.
o 621 v.c.: wetten werden bekendgemaakt op drie houten borden die als een
postkaartenstandaard rond konden draaien, opgesteld op een voor iedereen
toegankelijke plaats in de stad.
o Overgeleverd zijn enkel nog de regels over moord en doodslag, waarbij het interessant is
dat Draco een duidelijk onderscheid tussen deze twee delicten aanbracht.
- In de wetten van Draco ontbrak het aan een gevarieerd stelsel van in zwaarte oplopende
straffen. Op heel veel delicten stond de doodstraf (spreekwoordelijk: draconische maatregel).
Athene: Solon
Solon: In een periode dat Athene zich wederom in een sociale crisis bevindt, veel inwoners aan de
bedelstaf raken of tot slavernij vervallen door schulden die zij gemaakt hebben, doen de burgers van
Athene een beroep op Solon (594/593 v.c.).
- Eunomia: staat geregeerd door goede wetten als tegenpool van wetteloosheid.
o Alle burgers dienen bij te dragen aan het belang van de overkoepelende polis.
o Ze hebben een eigen verantwoordelijkheid en zijn medeverantwoordelijk.
- Eind sociale ongelijkheid: Solon besluit Atheense burgers die in slavernij zijn vervallen vrij te
kopen.
- Toekomstige problemen voorkomen: Solon schafte het instituut om met lijf en leden garant te
staan voor schulden af, waarna de slavernij door schulden ten einde kwam.
- Onderlinge solidariteit: het kernwoord in de wetten van Solon, voor iedere burger van de
stadsstaat moest het mogelijk zijn om te overleven.
, o Veel regels zijn een reactie op de verstedelijking van Athene, waardoor burgers dichter
op elkaar kwamen te wonen en dus meer rekening met elkaar dienden te houden.
o Door enkel recht te laten spreken op grond van de geschreven teksten werd
rechtszekerheid voor alle burgers gecreëerd. De geschreven wetten werden op vier
houten borden geschreven die een zuil vormden die rond konden draaien.
- De op schrift gestelde wetten van Solon blonken niet uit in eenduidigheid, maar juist deze
vaagheid werd gezien als een verdienste.
o Veel burgers waren ervan overtuigd dat Solon met opzet de wetten obscuur hield, zodat
de burgers meester bleven over het oordeel.
De jury in Athene
Rechtspraak in Athene
- Vond plaats in rechtbanken waar een grote groep burgers collectief het oordeel velde.
- Juryleden oordeelden zowel over de feiten als over de interpretatie van het toepasselijk recht.
- Om het aantal rechtszaken te limiteren moest de eiser minimaal 1/5 van de stemmen krijgen
(anders boete).
- In eerste instantie had arbitrage (door vrienden) tussen partijen buiten de jury om de voorkeur.
o Als arbitrage niet mogelijk was, dan volgde de weg naar de rechtszitting.
Rechtszitting
- Tijdens de zitting kregen de juryleden de pleidooien te horen van beide partijen.
o De pleidooien bevatten juridische, maar evengoed ook politieke argumenten.
- Kleine zaken werden binnen een uur beslecht, grotere duurden hooguit een dag.
Hoe werd men jurylid?
- Aan het begin van het jaar werd uit de burgers van Athene via loting een groep van 6000 man
voor de jury gekozen.
o Enkel burgers van Athene boven de 30 jaar die hadden toegestemd om jury te worden.
o Juridische opleiding was niet vereist.
- De jury bestond uit 201 man bij kleine zaken en bij belangrijke zaken tot 6000 man.
o Op zittingsdagen werd uit de groep van 6000 burgers door loting een keuze gemaakt om
de jury’s te bemannen (kleroterion).
o Het was hierdoor moeilijk om een jury om te kopen en er werd zo voorkomen dat enkel
leden van de eigen clan, familie of vrienden als rechter optraden.
Was de bevolking wel evenredig vertegenwoordigd?
- Athene bestond uit een mix van stadsbewoners en bewoners van het platteland.
o Op gevonden naamplaatjes kom je beide tegen, stadsbewoners hadden dus geen
overwicht.
- Iedere burger maakte ongeveer om de 3 jaar deel uit van de groep van 6000 juryleden.
o Ze kregen aan het eind van hun zitting een kleine financiële vergoeding, zodat ook
armeren/handwerkslieden die op die dag niet konden werken jurylid konden zijn.
- De ‘oude wijze mannen’ waren wel oververtegenwoordigd.
- Personen die zelf niet tot jurylid konden worden gekozen kregen ook een stem in de rechtspraak.
Oordeel van de jury
- Na de pleidooien werd direct een oordeel gevraagd aan de jury. Die 2 vragen beantwoordde:
o Behoorde de gedaagde een straf te krijgen?
o Welke straf was toepasselijk om het onrecht te vereffenen?
