3.2 Poëzie: analyse en interpretatie
De vormgeving is de enige criteria die er is om poëzie tot poëzie te duiden. Hoe het gedicht in het
blad(wit) staat, bij poëzie is er veel wit om ( en soms ook in) het gedicht.
Een gedicht analyseren kun je doen door te onderzoeken op:
o formele kenmerken: typografie, stofebouw, metrum en rijm;
o opvallende syntactische verschijnselen: stijlfiguren;
o de semantische (betekenis)laag: semantische stijlfiguren en vormen van beeldspraak.
Heb je dit gedaan dan breng je dit in verband in je slotinterpretatie.
Typografische kenmerken – Regels/ verzen/ versregels en zinnen
Een gedicht bestaat uit regels, oftewel verzen of versregels. Deze herken je in de typografie van het
gedicht doordat ze onder elkaar staan en niet zoals bij proza de hele breedte van de bladzijde in
beslag nemen.
Een kwatrijn bijvoorbeeld (zie stofebouw) bestaat uit vier regels. Je moet dit niet verwarren met het
‘zinnen’. Een zin is een syntactische eenheid die afgesloten wordt met een punt, uitroepteken of
vraagteken. Zinnen in een gedicht kunnen dus uit meerdere regels bestaan, midden in een regel
ophouden, etc. Soms zie je dat de dichter aan het einde kortere zinnen gebruikt dan aan het begin en
daar wil de dichter soms iets mee benadrukken of concluderen.
In moderne poëzie gebruiken dichters soms helemaal geen interpunctie en kun je wel de regels maar
niet het aantal zinnen tellen. Je krijgt door het ontbreken van de interpunctie als lezer minder
aanwijzingen hoe je het gedicht moet lezen. Dit maakt het gedicht vaak meer polyinterpretabel.
De regellengte kan heel evenwichtig (alle regels even lang) zijn, maar kan ook grote variatie
vertonen. Dit is direct zichtbaar in de typografie. Als er variatie is in de regellengte kun je je afvragen
welke bedoeling de dichter had met deze verschillende vormgeving.
Enjambement (oversprong) een (vers) regel wordt afgebroken op een plaats waar geen
natuurlijke pauze in de tekst is. In grafisch opzicht wordt de natuurlijk syntactische samenhang
doorbroken. Je moet doorlezen op de volgende regel. De functie kan zijn rijmverdoezeling, maar
vooral ook spanning verwekken en/ of de betekenis (van bepaalde woorden) onderstrepen.
Metrum de maat in het gedicht. Elke tekst bevat beklemtoonde lettergrepen (heffing of asis: het
stijgen van de stem) en onbeklemtoonde lettergrepen (daling of thesis: het dalen van de stem).
Als er een regelmatige afwisseling is van beklemtoonde lettergrepen en onbeklemtoonde
lettergrepen, spreken we van een vast metrum (maat). Het zoeken naar de maat in het gedicht doet
men door het overdreven hardop voor te lezen en daarbij te letten op het al dan niet beklemtoond
zijn van een lettergreep. Dit heet scanderen.
Scanderen betekent ook het schriftelijk vastleggen van de metrische structuur van een gedicht door
gebruik te maken van teken (v voor een onbeklemtoonde lettergreep, - voor een beklemtoonde
lettergreep). Een vaste combinatie van heffingen en dalingen heet een versvoet, die uit twee of uit
drie delen kan bestaan: tweevoeting of drievoetig. Het zoeken naar de maat in het gedicht kun je
vergemakkelijken door volgens een bepaald stappenplan te werken.
, Vooraf
o Regel voor regel werken.
o Let op elisie: ’t hart = één lettergreep en d’ arme zijn twee lettergrepen
o Gebruik – voor beklemtoonde lettergreep
o Gebruik v voor onbeklemtoonde lettergreep
o Realiseer je dat bij beklemtoonde lettergrepen de ene lettergreep soms wat meer nadruk
(klemtoon) krijgt dan de andere lettergreep.
Stappenplan zie p. 210 t/m 212 basisboek literatuur
1. Geef de lettergrepen die zeker beklemtoond zijn aan met een -.
- elk woord dat uit meerdere lettergrepen bestaat, heeft (minimaal) een beklemtoonde
lettergreep.
- (vrijwel) elk eenlettergrepig zelfstandig naamwoord is beklemtoond.
- (vrijwel) elk eenlettergrepig bijvoeglijk naamwoord is beklemtoond.
- samenstellingen hebben vaak meer beklemtoonde lettergrepen
(schemerlamp, edelmoedig, ondergrond, beleefdheidsbezoek)
2. Geef de lettergrepen die zeker onbeklemtoond zijn aan met een v.
- alle lidwoorden zijn onbeklemtoond (de, het en een)
- alle lettergrepen met een ‘stomme e’ (sjwa) zijn onbeklemtoond (over, later, roepende)
- voor- en achtervoegsels zijn onbeklemtoond (gelopen, beschermen, ongelukkig, veroveren)
3. Hardop lezen met extra nadruk op de vermoedelijk beklemtoonde lettergrepen helpt en
kijken naar het metrum in de rest van de regel helpt vaak ook.
Metrumsoorten/ soorten versvoeten
Tweelettergrepige versvoeten
Jambe v – (onbeklemtoond, beklemtoond) stijgend metrum
Er is een boom geveld met lange, groene lokken
Trochee – v (beklemtoond, onbeklemtoond) dalend metrum
Bokken slapen in hun hok, kippen slapen op hun stok
Spondee – – (beklemtoond, beklemtoond)
Deze versvoet komt alleen voor als variatie van een andere versmaat. Een gedicht kan nooit uit alleen
maar spondeeën bestaan.
Drielettergrepige versvoeten
Dactylus – v v (beklemtoond, onbeklemtoond, onbeklemtoond) dalend metrum
Werken en denken en leren is leven. Wie hier niet werkt, is zijn plekje op aard.
Anapest v v – (onbeklemtoond, onbeklemtoond, beklemtoond) stijgend metrum
En mijn schaats met een kras, als een schot onder glas
Amfibrachys v – v (onbeklemtoond, beklemtoond, onbeklemtoond)
Wij komen ter wereld, met rouw, uit de graven;
