De bestuurlijke kaart
Table of Contents
Hoofdstuk 1 Inleiding – De bestuurlijke kaart van Nederland....................................................................2
1.1 Wat is openbaar bestuur?.....................................................................................................................................................2
Hoofdstuk 2: De Nederlandse staat – de Bestuurlijke kaart.......................................................................3
2.1 Parlementair stelsel...............................................................................................................................................................4
2.2 Rechtsstaat.............................................................................................................................................................................4
2.3 Een gedecentraliseerde eenheidsstaat..................................................................................................................................4
Sleutelbegrippen:.........................................................................................................................................................................5
Hoofdstuk 3: De politiek-bestuurlijke instituties........................................................................................5
3.1 De regering............................................................................................................................................................................5
3.2 De Staten-Generaal................................................................................................................................................................7
3.3 Overige Hoge Colleges van Staat en vaste Colleges van Advies............................................................................................8
Sleutelbegrippen:......................................................................................................................................................................11
Hoofdstuk 4: Nationaal bestuur: het Rijk.................................................................................................12
4.1 De oorsprong en ontwikkeling van de rijksoverheid...........................................................................................................12
4.2 De interne opbouw van een ministerie...............................................................................................................................13
4.3 Ministeries in soorten en maten.........................................................................................................................................13
4.4 Het interdepartementaal systeem en de interdepartementale coördinatie.......................................................................15
4.5 Veranderingen in de organisatie en het functioneren van de rijksdienst...........................................................................15
Sleutelbegrippen:......................................................................................................................................................................16
Hoofdstuk 5: Middenbestuur: Provincie en Waterschap..........................................................................16
5.1 Provincies.............................................................................................................................................................................16
5.2 Waterschappen....................................................................................................................................................................19
Sleutelbegrippen:......................................................................................................................................................................19
Hoofdstuk 6: Lokaal Bestuur: de Gemeente en de Regio..........................................................................20
6.1 De Gemeenteraad................................................................................................................................................................21
6.2 Het college van burgemeester en wethouders...................................................................................................................21
6.3 De burgemeester.................................................................................................................................................................22
6.4 Ambtelijke organisatie.........................................................................................................................................................22
6.5 Schaalproblematiek.............................................................................................................................................................22
Sleutelbegrippen:......................................................................................................................................................................23
Hoofdstuk 7: Samenwerkend bestuur......................................................................................................23
7.1 Interprovinciale samenwerking binnen het middenbestuur...............................................................................................24
7.2 Intergemeentelijke samenwerking binnen het lokaal bestuur............................................................................................24
7.3 Bestuurslaagoverstijgende samenwerking..........................................................................................................................26
7.4 Samenwerken met de burger..............................................................................................................................................28
Hoofdstuk 8: Functioneel bestuur............................................................................................................29
8.1 De politie..............................................................................................................................................................................30
8.3 Bedrijfslichamen..................................................................................................................................................................30
8.4 Zelfstandige bestuursorganen.............................................................................................................................................31
Hoofdstuk 9: Europees Bestuur...............................................................................................................32
9.1 De Benelux...........................................................................................................................................................................32
9.2 Raad van Europa..................................................................................................................................................................32
9.3 de Europese Unie.................................................................................................................................................................33
9.4 De Europese instellingen.....................................................................................................................................................35
9.5 De Europese Besluitvorming...............................................................................................................................................38
9.6 Vooruitgang, problemen en perspectieven.........................................................................................................................38
Sleutelbegrippen:......................................................................................................................................................................39
Hoofdstuk 10: de Internationale Context van Bestuur.............................................................................40
10.1 Soorten internationale gouvernementele organisaties.....................................................................................................40
10.2 De Verenigde Naties..........................................................................................................................................................41
10.3 Andere internationale organisaties...................................................................................................................................43
,Hoofdstuk 1 Inleiding – De bestuurlijke kaart van Nederland
1.1 Wat is openbaar bestuur?
Juridisch gezien zouden we alle organisaties met publieke bevoegdheden openbaar kunnen noemen, zoals
de regering en de politie, maar ook bijvoorbeeld de stichting Vamex.
Vanuit een andere juridische invalshoek kan onder openbaar de publiekrechtelijke vorm van een
organisatie verstaan worden. De stichting Vamex behoort dan niet meer tot het openbaar bestuur: een
stichting is immers een private rechtsvorm.
Een andere benadering voor openbaar is een economische: openbare organisaties verkrijgen hun
inkomsten uit belastingen, private organisaties door goederen en diensten op de markt te verkopen. Zo
wordt de universiteit van Tilburg tot het openbaar bestuur gerekend: deze wordt namelijk vrijwel volledig
uit belastingen gefinancierd. Maar de uni heeft wel een privaatrechtelijke rechtsvorm.
Wat dus gerekend wordt tot het openbaar bestuur, hangt af van de gekozen invalshoek.
Maatschappelijk middenveld = organisaties die tussen overheid en burger instaan; maatschappelijke
instellingen verrichten publieke taken en worden gefinancierd door premieheffingen en
belastingopbrengsten (zoals ziekenhuis/onderwijs). Deze organisaties hebben geen winstoogmerk. Zij zijn
onderdeel van de private sector, die ook commerciële actoren (bedrijven) bevat.
Kenmerken van het Nederlands openbaar bestuur:
Nederland is een constitutionele monarchie, d.w.z. dat een koning het staatshoofd is. In
tegenstelling tot een absolute monarchie is het handelen van de koning gebonden aan een
grondwet of geschreven constitutie.
Nederland is een rechtsstaat: het overheidshandelen is onderworpen aan de regels van het recht,
zodat de overheid niet naar willekeur mag handelen, a.k.a. het legaliteitsbeginsel: de overheid mag
alleen handelen op grond van wettelijke bevoegdheden. Een ander element is dat burgers over
grondrechten beschikken, zoals de vrijheid van godsdienst/drukpers/vergadering.
Nederland kent een gedeeltelijke scheiding der machten, d.w.z. dat de wetgevende, de uitvoerende
en de rechtsprekende macht in sterke mate onafhankelijk van elkaar zijn en elkaar controleren.
Nederland heeft ook een scheiding van kerk en staat. Er is geen staatskerk.
Nederland heeft een parlementair stelsel, de bevolking kiest rechtstreeks het hoogste
besluitvormende orgaan, de Tweede Kamer, waaraan de regering verantwoording schuldig is.
Indirecte democratie de burgers kiezen vertegenwoordigers die beslissingen nemen. Vormen van
directe democratie, zoals referenda, komen hier weinig voor. Wel probeert de overheid burgers
meer te betrekken bij besluitvorming d.m.v. diverse vormen van burgerparticipatie (H8).
o 1e pijler van het parlementaire stelsel = het beginsel van ministeriële verantwoordelijkheid:
de ministers zijn verantwoordelijk, ook voor het optreden van het staatshoofd en voor het
doen en laten van de rijksambtenaren
o 2e pijler = de vertrouwensregel: ministers worden geacht af te treden zodra zij het
vertrouwen van de volksvertegenwoordiging verloren hebben
o Het stelsel is daarnaast dualistisch: de volksvertegenwoordiging is onafhankelijk van de
regering en ministers kunnen geen deel uitmaken van de Staten-Generaal. Dit geldt ook voor
gemeenten en provincies de gemeenteraden en de Provinciale Staten zijn gescheiden van
respectievelijk het college van burgemeester en wethouders en het college van
Gedeputeerde Staten.
De Nederlandse bevolking kiest geen bestuurder > de leden van de gemeenteraden en de
Provinciale Staten benoemen respectievelijk de wethouders en de gedeputeerden. De Kroon
benoemt formeel de ministers, de burgemeesters en commissarissen van de Koning.
Het Nederlandse kiesstelsel is op basis van een evenredige vertegenwoordiging, d.w.z. dat het
aantal zetels voor een partij in overeenstemming is met de aanhang van die partij onder de
, bevolking. Dit is anders dan het districtenstelsel zoals bijv. in de VS. Ook is er geen kiesdrempel, een
partij hoeft geen minimaal stemmenpercentage te bereiken om een zetel te behalen bijna geen
belemmeringen voor nieuwe partijen
Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat, enerzijds is er een rijksoverheid die zaken aan
lagere overheden kan opleggen, anderzijds zijn taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden
overgedragen aan lagere overheden veel samenwerking tussen bestuurslagen via bestuurslaag
overstijgende samenwerkingsverbanden die al dan niet een wettelijke grondslag kennen.
Een constitutioneel hof is in Nederland niet aanwezig, zodat er geen onafhankelijke rechterlijke
instantie is die wetten toetst aan de Grondwet.
Ook de juryrechtspraak kent Nederland niet. In de meeste democratieën zijn leken via jury’s
betrokken bij de rechtsspraak, in Nederland blijft de rechtsspraak echter het exclusieve domein van
onafhankelijke en deskundige rechters.
Nederland kent een omvangrijk functioneel bestuur: bestuursorganen die – anders dan de drie
territoriale bestuurslagen Rijk, provincie en gemeente – een beperkt, wettelijk vastgesteld
takenpakket hebben. Een voorbeeld in NL is het waterschap.
Nederland maakt deel uit van de Europese Unie, waar veel nationale wet- en regelgeving direct of
indirect wordt bepaald door de Europese wetgeving. Deze heeft voorrang boven de nationale
wetgeving op de terreinen waar zij zeggenschap heeft.
1848: De grondwet van Thorbecke: ministeriële verantwoordelijkheid en gedecentraliseerde
eenheidsstaat
1917: Volksvertegenwoordiging districtenstelsel vervangen met het stelsel van de evenredige
vertegenwoordiging
Hoofdstuk 2: De Nederlandse staat – de Bestuurlijke kaart
Het begrip Staat is lastig te omschrijven, maar kent 4 kenmerken:
1. Er is sprake van een specifiek grondgebied (territorium) die begrensd wordt door andere staten en
door de Noordzee. (Hierbij behoort ook Aruba, Curaçao en Sint-Maarten dus het hoeft geen
aaneengesloten territorium te zijn.
2. Er is een bevolking. Dik of dunbevolkt maakt niet uit hier. Antarctica is bijv. geen staat omdat hier
geen permanente bevolking leeft.
3. Er is een wettelijke ordening en een bestuurlijke organisatie die gezaghebbend de wet- en
regelgeving kan handhaven Grondwet en andere aansluitende wet- en regelgeving.
Geweldsmonopolie van de staat = alleen de staat mag geweld gebruiken om zo de orde te bewaren.
4. Een staat is erkend door andere staten. In de praktijk van de internationale politiek is lidmaatschap
van de Verenigde Naties het teken dat er sprake is van een erkende staat, men spreekt ook wel van
een soevereine staat.
De Staat der Nederlanden is een rechtspersoon, en is de juridische term voor de Nederlandse overheid. Dit
houdt in dat de staat bevoegd is rechtshandelingen te verrichten.
Nederland maakt deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden, dat ook Aruba, Sint-Maarten en Curaçao
omvat. Hieruit blijkt dat een staat niet uit aaneengesloten territorium hoeft te bestaan. Het Statuur voor
het Koninkrijk der Nederlanden regelt het bijzondere samenwerkingsverband van Nederland, Aruba, Sint-
Maarten en Curaçao. Het Statuut is van een hogere orde dan de Nederlandse grondwet.
De Nederlandse koning(in) is staatshoofd van het gehele koninkrijk, dus ook van de drie bovengenoemde
landen. De koning(in) wordt in deze landen vertegenwoordigt door de gouverneur (ieder land heeft een
eigen).
Willem is staatshoofd, op de eilanden is hiervoor een gouverneur. De regering van het koninkrijk bestaat uit
de koning en de Raad van Ministers (= de door de koning benoemde ministers en drie gevolmachtigde
ministers). De regering van het koninkrijk oefent samen met de Nederlandse Staten-Generaal de
wetgevende macht uit.
, 2.1 Parlementair stelsel
Nederland is een democratie waarin de bevolking van +18 jaar haar hoogste besluitvormende orgaan kiest:
de Tweede Kamer. Dit is de kern van ons parlementair stelsel. Dit stelsel kent twee principes:
1. De koning is onschendbaar en de ministers zijn verantwoordelijk: de regel van de ministeriele
verantwoordelijkheid. De ministers moeten verantwoording afleggen over de handelingen en
uitingen van leden van het koningshuis en over het functioneren van het ambtenarenapparaat dat
namens de regering beleid voorbereidt en uitvoert. Op nationaal niveau ligt de bestuursmacht bij
de ministers en zij worden gecontroleerd door het parlement.
2. Een kabinet moet het vertrouwen van een meerderheid in de Tweede Kamer hebben. Dit geldt ook
voor individuele minister of staatssecretaris. Bij het verlies van vertrouwen zal het kabinet of de
betrokken minister of staatssecretaris moeten aftreden.
2.2 Rechtsstaat
Nederland is een rechtsstaat, kenmerken:
Al het overheidshandelen dient te zijn gebaseerd op bevoegdheden die zijn vastgelegd in wetten.
De overheid mag niet handelen naar willekeur.
Er dient sprake te zijn van een machtenscheiding in de staat. Dit idee van Montesquieu is later
bekend geworden als de leer van de trias politica.
o Wetgevende – legislatieve
o Uitvoerende – executieve
o Rechtssprekende – jurisdictieve
Ze zijn onafhankelijk van elkaar en controleren elkaars functioneren. Dit is in Nederland niet
volledig, want de regering (executieve) is ook actief betrokken bij de wetsvoorbereiding
(legislatieve).
Het bestaan van vrije en geheime verkiezingen
Het bestaan van grondrechten; het recht op vrijheid van meningsuiting, gelijke behandeling,
godsdienst.
Het bestaan van vrije en onafhankelijke media (persvrijheid).
2.3 Een gedecentraliseerde eenheidsstaat
Klinkt tegenstrijdig want gedecentraliseerd houdt in dat gemeentes bijv. andere regels kunnen hebben,
terwijl een eenheidsstaat wijst op samenhang en coördinatie die centraal worden opgelegd. De verhouding
tussen decentralisatie en eenheidsstaat komt terug in de begrippen autonomie, medebewind, toezicht.
- Gemeenten en provincies hebben eigen bevoegdheden m.b.t. hun taken op hun grondgebied (de
‘huishouding’), en kunnen dus zelfstandig en op eigen initiatief regels vaststellen
rechtspluralisme in Nederland. In dit opzichte zijn gemeenten en provincies dus autonoom.
- Provincies en gemeenten kunnen ook regels opstellen in opdracht van een hogere regeling, ze zijn
bijv. verplicht om bestemmingsplannen op te stellen aan de hand van de grond van de Wet
ruimtelijke ordening (Wro) medebewind = in opdracht van.
- Het principe van de eenheid is uitgewerkt in het zogenoemde (repressieve) toezicht. De nationale
overheid kan alle besluiten van lagere overheden vernietigen wanneer die in strijd zijn met de wet
of het algemeen belang. In principe kan elke burger de overheid hierop attenderen. Hierin is de
overheid wel erg terughoudend, circa tientallen gevallen per jaar, maar lagere overheden houden
wel rekening mee dat ze het zouden kunnen vernietigen dus het werkt ook vrij preventief!
