Hoofdstuk 1 – Instrumenten en ingrediënten
Naast een gedegen kennisbasis aan historische onderwerpen volstaat het voor een
basisschoolleerkracht kennis te nemen van drie belangrijke cognitieve vermogens. Het gaat om het
vermogen tot tijdsbesef, causaal redeneren en empathie. Hiermee ontwikkelen leerlingen in het
basisonderwijs historisch bewustzijn.
Historische werkelijkheid, verleden en geschiedenis
Het verleden is alles wat ooit heeft plaatsgevonden. Naast bekende verhalen bestaat het verleden
ook uit gebeurtenissen die wij niet kunnen leren kennen en die wellicht altijd onbekend zullen
blijven. Het verleden is een werkelijkheid de voorbij is. Dit wordt ook wel historische werkelijkheid
genoemd.
Geschiedenis is onderzoek naar dat verleden gebaseerd op bronnen die daaruit voortgekomen zijn.
Geschiedenis bestaat met name uit beschrijvingen van wat in het verleden gebeurd is. geschiedenis
geeft overzicht over en inzicht in de historische werkelijkheid.
Geschiedenis en historische werkelijkheid blijft een externe verzameling van handelingen en kennis,
meestal door anderen geproduceerd.
Historisch bewustzijn als een cognitief proces
Historisch bewustzijn is een staat van ‘zijn’ die gevormd wordt via een cognitief proces, geïnitieerd
door emoties en gebaseerd op kennis en ervaringen uit het verleden. Dit historisch bewustzijn is
onlosmakelijk verbonden met het individu dat het bezit. Iemand heeft historisch bewustzijn nodig om
het verleden te kunnen ervaren en analyseren. Door met benodigde instrumenten te leren omgaan
en historische kennis op te doen, kan iedereen een mate van historisch bewustzijn ontwikkelen.
Instrumenten en ingrediënten
Het vermogen tot historisch bewustzijn wordt in dit boek uiteengezet aan de hand van drie
cognitieve vermogens (de instrumenten), dit zijn:
1. Tijdsbesef: inzicht in het verloop van tijd
2. Causaal redeneren: analyseren van oorzaak en gevolg
3. Empathisch vermogen: het aanvoelen van anderen en het zich inleven in gebeurtenissen.
Het ontstaan van historisch bewustzijn
,1.1 Tijdsbesef
Tijdsbesef is het herkennen en ervaren van het verloop van tijd. Het gaat om een cognitief proces
van zich bewust worden van het verschil tussen het heden (het ‘nu’) en een andere tijd, zoals een
verleden tijd of een toekomstige tijd. Deze persoonlijke visie op tijd wordt gevormd door ervaringen,
beelden, verhalen en gebeurtenissen. In welke mate iemand in staat is het verschil tussen het heden
en een andere tijd te zien, is afhankelijk van de persoon en het moment.
De kosmische kalender van Carl Sagan is een hulpmiddel om je een beeld te vormen van de
hoeveelheid tijd die verstreken is sinds het ontstaan van het heelal in verhouding tot de menselijke
geschiedenis.
Historisch tijdsbesef
Tijdsbesef is een belangrijk instrument om historisch bewust te worden. Toch heeft tijdsbesef op
zichzelf niet noodzakelijk te maken met geschiedenis, zoals historische gebeurtenissen of personen.
Wanneer kinderen leren klokkijken op school, werken ze aan tijdsbesef, niet noodzakelijk aan de
kennis van de geschiedenis.
Hoe ouder iemand wordt, hoe meer geschiedenis haar intrede doet via school en daarbuiten.
Gekoppeld aan tijdsbesef zorgt dit ervoor dat iemand zich bewust wordt van de eigen plaats in de
tijd, ofwel in de historie. Gaandeweg worden de eerste ervaringen met tijdsverschillen verdiepte en
verbreed naar eigen besef van tijd op de langere termijn.
Globaal, biologisch, geografisch, ecologisch, dagelijks, mythisch, sociaal en historisch tijdsbesef zijn
allemaal aanduidingen die in methoden genoemd worden om tijdsbesef aan te duiden.
Belang van tijdsbesef
Tijdsbesef is een instrument waarover de mensheid beschikt om zich staande te houden in
uiteenlopende situaties.
- Rond een jaar of 3/4 leren kinderen het verschil tussen het nu ten opzichte van een verleden
of een toekomst.
- Daarna komt het besef van een gebeurtenis, dus de tijd die het kost om iets te maken of te
doen.
- Vervolgens leren kinderen het ontstaan en veranderen van gemeenschappelijk vastgestelde
normen en waarden zoals taal, tradities en verhalen herkennen en in de tijd plaatsen.
- Uiteindelijk kunnen leerlingen de tijd als een natuurverschijnsel zien. Daarbij kunnen ze een
inschatting maken hoelang het heeft geduurd dat de wereld om hen heen zo geworden is
zoals hij nu is.
Besef van tijd is nodig bij het maken van inschattingen met betrekking tot de duur van
veranderingen.
‘In de tijd’ komen
Ieder mens wordt geboren met het potentiële vermogen om het verloop van tijd te leren kennen.
Voor de ontwikkeling van tijdsbesef zijn wel jarenlange zintuigelijke ervaringen noodzakelijk.
Gevoelens en emoties sturen het menselijke gedrag vanaf jongs af aan. Emoties vormen de motor
voor alle soorten leren.
,Constructivistisch tijdsbesef
Wanneer een kind op een zeker moment ‘in de tijd’ is gekomen, begint de verdere ontwikkeling van
tijdsbesef. Een schematische weergave van de ontwikkeling staat in de tabel hieronder:
Tijd van: Besef van: Duur:
1. Ervaringen Het persoonlijk ervaren van Direct
tijd
2. Gebeurtenissen De tijd die het kost om iets te Korte termijn
doen of te maken
3. Conjuncturen De tijd van conventies die door Middellange termijn
groepen mensen gedeeld
worden
4. Structuren De tijd als natuurverschijnsel, Lange termijn
ofwel de duur van de tijd
De Nederlandse hoogleraar Cultuur en Cognitie Barend van Heusden maakt onderscheid in vier
manieren van besef van tijd. Hij grijpt terug op het werk van de historicus Fernand Braudel en
filosoof Henri Bergson maar ook naar Augustinus en Aristoteles.
Iedere nieuwe vorm van tijdsbesef komt voort uit de vorige. Daarbij blijft de kennis over de
voorgaande tijdsvorm aanwezig in het nieuwe tijdsbesef van de persoon. Ieder mens bouwt zo
cumulatief aan een eigen besef van tijd.
Tijdsbesef in de meest brede zin bevat inzicht in de tijd van ervaringen, gebeurtenissen,
conjuncturen en structuren zowel in het verleden, heden als in de toekomst.
1 Ervaringen
Op een gegeven moment kan een kleuter iets wat opmerkelijk is: bewust het nu ervaren. Dat is het
besef dat het heden verschilt met een andere tijd, bijvoorbeeld een verleden of een toekomst. Hij
leert uit ervaring dat er een tijd zal komen dat de school uitgaat of dat het weekend wordt. Dit is een
langzaam proces van bewustwording. Structuur en regelmaat helpen jonge kinderen een geheugen
op te bouwen en daar patronen in te herkennen. Ze leren tellen en kunnen vertellen hoe oud ze zijn.
2 Gebeurtenissen
Een kind leert dat het leven niet alleen uit momenten staat maar ook uit gebeurtenissen die een
zekere duur hebben. Mensen en de menselijke relatie met de omgeving spelen daarbij een
belangrijke rol. Kinderen leren de dagen van de week, de maanden van het jaar en de seizoenen
herkennen door wat er in die tijd gebeurt. Gebeurtenissen zijn vaak persoonsgebonden, mensen
doen iets, alleen of samen, en dat heeft een bepaalde tijdsduur. Deze vorm van tijdsbesef vraagt van
de leerlingen die vaardigheid om te kunnen verbeelden (het inbeelden van de duur van een
gebeurtenis).
3 Conjuncturen
Het tijdsbesef van een kind bouwt voort op de kennis van gebeurtenissen en gaat over in een besef
van conjuncturen door de tijd heen. Het gaat hier om de tijdsduur van wat gemeenschappelijk
, bepaald is. Deze conjuncturen veranderen meestal langzaam en door maatschappelijke invloeden,
zoals het ontstaan van tradities, taal en verkeersregels. Het herkennen van conjuncturen in de tijd
vraagt de vaardigheid om te kunnen categoriseren. Op school leren kinderen patronen herkennen in
ontwikkelingen en gebeurtenissen uit het verleden. Losse gebeurtenissen krijgen meer betekenis
voor de beschouwer doordat ze bijvoorbeeld op een tijdbalk geplaatst worden.
4 Structuren
Een kind kan op den duur kenmerken van het natuurlijke verloop van tijd herkennen. Dit zijn de
veranderende structuren die het verloop van tijd met zich meebrengt. Hierbij gaat het om duurzame,
evolutionaire processen op lange termijn. Dit zijn soms nauwelijks waarneembare veranderingen,
zoals het ontstaan van fossiele brandstoffen. Alle kennis en ervaringen van momenten,
gebeurtenissen en conjuncturen worden opgeslagen in het geheugen. Pas wanneer iemand geleerd
heeft onderzoek te doen naar onderliggende processen, kunnen er uitspraken gedaan worden over
ontwikkelingen op lange termijn, zowel in het verleden als in de toekomst.
Analyseren, het opdelen in verschillende onderdelen, en interpreteren van tijd in al zijn
verschijningsvormen zijn basisvaardigheden om de tijd als natuurverschijnsel te kunnen ervaren.
Basisschoolniveau van tijdsbesef
In hoeverre tijdsbesef zich heeft ontwikkeld op het moment dat een leerling voor het eerst naar
school gaat, is afhankelijk van allerlei factoren. In ieder geval is het potentiële vermogen aanwezig
om tijdsbesef te ontplooien vanaf groep 1 van de basisschool. Hierop kan iedere
basisschoolleerkracht (voort)bouwen.
1.2 Causaal redeneren
Redeneren is het leggen van verbanden tussen gebeurtenissen. Causaal redeneren is het leggen van
oorzaak-gevolgverbanden tussen gebeurtenissen. Bij causaal redeneren hoort het uitzoeken en
vaststellen van wat geen oorzakelijk verband heeft.
Ontwikkeling van redeneren
Jonge kinderen ontwikkelen al vroeg verschillende redeneervaardigheden. Net als bij de ontwikkeling
van tijdsbesef neemt de complexiteit van het redeneren geleidelijk toe, mede afhankelijk van de
wijze waarop kinderen hierin worden ondersteund.
Empirisch redeneren
Een belangrijk probleem dat kinderen leren oplossen is het leveren van empirisch bewijs bij het
redeneren. Dit houdt in dat het bewijs wordt gezocht in observeerbare of waarneembare informatie
die kan worden gemanipuleerd in een experiment.
Hermeneutisch redeneren
Bij het lezen van verhalen en prentenboeken kan het bewijs niet volgens de empirische methode
worden verkregen. Leerlingen leren de argumenten uit de in het verhaal beschikbare informatie te
halen. Dit is een vorm van hermeneutisch redeneren (Begrijpend lezen).
Logisch redeneren
Wanneer kinderen leren lezen en schrijven, heeft dit een belangrijke invloed op hun ontwikkeling in
het redeneren. Ze leren zinnen te onderscheiden: ‘het begint met een hoofdletter en het eindigt met
een punt’. Vervolgens leren ze proposities en premissen herkennen om vast te stellen of een
bewering waar of onwaar is. Hierdoor kunnen ze onderscheid maken tussen ‘geldige redeneringen’
en redeneringen die ‘waar of onwaar’ zijn. Zo kan een geldige reden logisch kloppen, maar hoeft die
niet waar te zijn.
