Verschillen omarmen:
Transcultureel
systemisch werken
NEL JESSURUN & ROXANE WARRING
HOOFDSTUK 1, 2, 3, 4, 5, 7 & 8.
,Hoofdstuk 1 – De systeemoptiek
De westers georiënteerde welzijns- en gezondheidszorg gaat ervan uit dat er voor
ieder probleem en iedere klacht een oorzaak, een reden of een verklaring is. Deze
wordt binnen de geestelijke gezondheidszorg (de ggz) vaak samengevat in een
DSM-5-classificatie of een diagnose. Die classificatie of diagnose bepaalt de te
volgen behandeling. De belangrijkste stromingen en de psychosociale zorg en het
maatschappelijk werk zijn in de kern gebaseerd op een lineaire kennisleer en
analytische theorie.
1.1 Van lineair naar circulair
De lineaire kennisleer gaat ervan uit dat mensen of voorwerpen absolute kenmerken
van zichzelf hebben. We spreken van lineair-causale verbalen, met een oorzaak en
een gevolg: de situatie waarin iemand verkeert, is het gevolg van een logische reeks
van opeenvolgende gebeurtenissen.
Volgens de analytische theorie, die gebaseerd is op de lineaire kennisleer, bevindt
de oorzaak van de meeste klachten zich in de mens en in een verstoorde
ontwikkeling. Een cliënt is te helpen door de oorzaak van de klachten te vinden en
weg te nemen of door hem te leren om beter met de problemen om te gaan.
De circulaire kennisleer daarentegen gaat ervan uit dat mensen alleen relatief
kunnen waarnemen en dat betekenisgeving ook relatief is. Mensen en dingen
kunnen worden beschreven in eigenschappen of vormen, maar alleen in relatie tot
andere mensen en voorwerpen, omdat die contrasterende eigenschappen of vormen
hebben. Als ik groter, aardiger en gestructureerde ben dan jij, dan ben jij kleiner,
minder aardig en minder gestructureerd dan ik.
De systeemtheorie gaat uit van deze circulaire benadering van situaties en
interacties. De systeemtheorie gaat niet uit van lineaire causaliteit, maar van
causaliteit: abnormaal gedrag is tegelijkertijd de oorzaak én gevolg van
interactieprocessen.
Het lineaire denken is dominant in de hulpverlening, zowel in de grote
therapiestromingen als in het domein van de beleidsmaker. Dit komt doordat dit
denken minder complex is en meer gevoel van controle geeft dan circulair denken.
De dynamiek van circulariteit als uitgangspunt nemen voor het hulpverleningscontact
levert een grote kans op een goede aansluiting bij de ervaringen van het
cliëntsysteem in de huidige samenleving. Binnen circulaire causaliteit en de
systeemtheorie is ruimte voor de complexiteit van het leven. Verschillen bieden
informatie die aanleiding geeft tot onderzoek, zonder dat er waardeoordelen aan
worden gegeven. Plus het helpt bij het wisselen van perspectief en het inzicht krijgen
in andermans situatie.
,1.2 De theoretische basis van de systeemoptiek
Het woord ‘systeem’ is afgeleid van het Griekse woord sustéma dat ‘samenstelling’ of
‘bijeenplaatsing’ betekent.
‘’In de natuurwetenschappen is een systeem een verzameling van elementen waarin de
onderliggende relaties zodanig met elkaar vervlochten zijn dat deze verzameling als een
samenhangend geheel kan worden beschouwd. In de menswetenschappen is een systeem een
verzameling individuen die met elkaar verbonden zijn, bijvoorbeeld een gezin, een familie, een klas of
een vriendengroep.’’
De systeemtheorie richt zich op de processen en interacties die zich afspelen
rondom een klacht of probleem door te kijken naar de wisselwerking tussen delen
van het systeem.
1.2.1 Uitgangspunten van de systeemtheorie
De systeemtheorie is gebaseerd op de volgende uitgangspunten:
1. Het geheel is meer en anders dan de som der delen (Samen bereik je meer dan alleen)
2. Een deel kan alleen begrepen worden in samenhang met het geheel;
3. Een verandering in een deel beïnvloedt elk ander deel en daarmee ook het
geheel
4. Het geheel vertoont een sterke neiging tot het handhaven van een intern
evenwicht (behoefte om hetzelfde als ‘normaal’ te blijven doen).
1.2.2 Systeemoptiek om te ‘verbreden’
Bij de systematische manier van werken moeten professionals ruimte maken voor
een circulaire en holistische kijk. Deze werkwijze veronderstelt dat klachten en
problemen van individuen voortkomen uit een keten van met elkaar verbonden
patronen van gedrag en denken over dat gedrag. Voor het verhelpen of verminderen
van klachten moet het hele systeem, direct of indirect, betrokken worden bij het
zoeken naar oplossingen.
1.2.3 De wisselende aard van de waarheid
Iedereen is geneigd datgene wat hij kent als waarheid te beschouwen, dit geld ook
voor elk cliëntsysteem. Door systemisch te kijken en te bevragen ontstaat vaak
ruimte voor andere waarheden. Het is belangrijk om hierbij te accepteren dat dé
waarheid niet bestaat en dat waarheid een persoonsgebonden begrip is waarover
geen waardeoordeel hoeft te worden geveld. Een professional bekijkt de situatie
vanuit de verschillende perspectieven van alle betrokken partijen. Meervoudige
partijdigheid is hierbij de basishouding.
Een op het systeem gerichte benadering heeft meer kansen, omdat die de klacht in
de context kan plaatsen en andere waarheden kan vinden die misschien minder dicht
aan de oppervlakte liggen, maar eenmaal verduidelijkt wel voor meerdere partijen
herkenbaar en acceptabel zijn. Een professional moet leren leven met verschillende
werkelijkheden die kunnen verschillen met de eigen normen en waarden. Dit is een
van de moeilijkste punten van de systemische en transculturele aanpak.
, 1.2.4 De factor van macht in de systeemoptiek
Iedere professional krijgt te maken met (on) macht, overheersing en onderdrukking.
Als macht geen rol blijkt te spelen is er sprake van evenwicht in de machtsrelatie. Als
machtsongelijkheid van zelf sprekend of geaccepteerd is, spreken we van gezag of
autoriteit: er is dan sprake van hiërarchisch verschil, maar dit is gewenst, naar
tevredenheid of gedoogd(voorbeelden: relatie tussen ouder en kind, leraar en leerling, politie en burgers).
Macht vanuit het lineair-causale perspectief er is hier sprake van een oorzaak en
een gevolg, dus maakt een dader een slachtoffer en overheerst een dominante
persoon een onderdanige persoon. Met andere woorden; er is een ‘schuldige’, naar
wie in onze maatschappij vaak wordt gezocht.
Circulair en systemisch perspectief er is alleen sprake van interactie, onderlinge
verbondenheid en verschil in perceptie. Er is niet direct sprake van een slachtoffer en
een dader, maar vooral van een machtongelijkheid in de interactie, waarbij het niet
altijd lukt om de balans te vinden. Er wordt druk uitgeoefend op het gehele systeem
wanneer er machtsongelijkheid heerst.
Machtsongelijkheid kan in allerlei systemen bestaan en op meerdere lagen.
Macroniveau machtsongelijkheid veroorzaakt racisme, oorlog en
volkenmoord, waardoor de machtongelijkheid in stand blijft.
Mesoniveau machtsverschil veroorzaakt discriminatie, maatschappelijke
ongelijkheid, klassenscheiding en uitsluiting. Verschillende groeperingen in de
samenleving vechten voor nieuw evenwicht en proberen de regels te
beïnvloeden.
Microniveau machtsverschil leidt tot angst, onbegrip en huiselijk geweld.
In alle gevallen is er sprake van een verstoord evenwicht, om de vicieuze cirkel te
kunnen doorbreken, is het nodig om de factor macht in de relatie te erkennen.
1.3 Van systeemtheorie naar Family Therapy
Na de Tweede Wereldoorlog waren er vooral in de VS en Groot-Brittannië groepen
behandelaars die tevreden waren over het effect van hun behandelingen bij
individuele cliënten. Men ging beseffen dat het betrekken van het systeem van de
cliënt bij de behandelingen meer en sneller resultaat oplevert dan een individuele
aanpak.
Een aantal onderzoekers hebben in de loop der jaren als gezinstherapeuten hun
eigen visie op de systeemtheorie gegeven. Zij waren het in grote maten met elkaar
eens, maar legden andere accenten, bedachten nieuwe concepten en creëerden een
nieuwe taal.
