Technologie voor een gezonde leefstijl
Hoorcollege 1
Impact ongezond voedingspatroon op zorgsector
Leefstijlfactor ongezonde voeding draagt 8% bij aan ziektelast in Nederland. Een van de
belangrijkste om te voorkomen oorzaken van druk op het zorgsysteem is ongezonde voeding.
Definities
- De voedselomgeving (of voedselsysteem)
o De fysieke, economische, politieke en sociaal culturele contexten waarin
individuen keuzes maken over het verkrijgen, bereiden en consumeren van voedsel
- De (voedsel)keuzeomgeving (point-of-decision)
o De situatie (plek/moment) waar een individu een (voedsel)keuze zal nemen
Sociaalecologisch model
- Origineel ontwikkeld door Bronfienbrenner in 1994; vele variaties op het model voor
verschillende toepassingen
- Een bepaald gedefinieerd gedrag/fenomeen wordt beïnvloed door factoren en actoren op
verschillende niveaus (levels of influence)
o Actoren: persoon/organisatie die (bewust of onbewust) invloed uitoefent
o Factoren: datgene wat een effect teweegbrengt (bv. interventie)
▪ Voorbeeld: een vriend (actor) beïnvloedt je gedrag via zijn eigen gedrag
dat een bepaalde sociale norm communiceert (factor); een supermarktketen
(actor) beïnvloedt je gedrag via het aanbod (factor)
o Op elk niveau bevinden zich faciliterende en belemmerende factoren
- Doel: in kaart brengen van alle (f)actoren over disciplines heen
Ui sociaalecologisch model
1. Individueel
a. Kennis, overtuigingen, etc.
2. Interpersoonlijk
a. Familie, vrienden, sociale
netwerken, etc.
3. Leefomgeving
a. School, werk, stad, buurt, etc.
4. Maatschappelijk
a. Beleid en regelgeving, industrie,
maatschappelijke bewegingen
The DONE framework (Determinants of Nutrition and Eating Behavior
- Gebaseerd op het social ecologische model
- Uitgebreid overzicht determinanten (/factoren) van eetgedrag
over verschillende onderzoeksdisciplines heen
- Vier niveaus van invloed op eetgedrag
1. Individuele factoren
a. Biologisch: genen, fsyiologie, slaapgedrag,
etc.
b. Demografisch: leeftijd, geslacht, socioeconomische positie (SEP:
inkomen, opleiding), etc.
c. Psychologisch: kennis, overtuigingen, persoonlijkheid, gewoontes,
intenties, voedselmotivatie (bv. belang van gezondheid, prijs, etc. in
keuzes) etc.
d. Situationeel: honger, tijdsnood, etc.
1
, 2. Interpersoonlijke factoren
a. Sociaal: sociale normen omtrent eetgedrag,
sociale ondersteuning (support) voorkeuren en
gewoontes binnen het huishouden, etc.
b. Cultureel: maatschappelijke normen omtrent
voedsel, tradities, religie, etc.
c. Actoren: familie, vrienden, collega’s,
maatschappij, kerk, etc.
3. Omgevingsfactoren
a. Product
i. Intrinsiek: smaak, textuur, samenstelling, etc.
ii. Extrinsiek: informatie over samenstelling/gezondheid, prijs,
merk, verpakking, etc.
b. Micro: portiegrootte, beschikbaarheid in het huishouden, eetomgeving
huishouden, etc.
c. Meso/Macro: aanbod in verkooppunten (bv. supermarkt, kantine),
inrichting verkooppunten (keuzearchitectuur), aantal en type
verkooppunten in woon/school/werkomgeving, blootstelling aan
reclame en marketing voor voedsel, etc
d. Actoren: voedingsmiddelenindustrie, supermarktketens, horeca,
kantines, etc.
4. Beleid
a. Overheid: gezondheidscampagnes en programma’s, belastingen en
subsidies (bv. suikertax en subsidie op gezond voedsel), regelgeving
met betrekking tot verpakkingsclaims, voedselmarketing,
gezondheidslogo’s, etc.
b. Industrie: voedselsamenstelling en portiegrootte, lobby, etc.
Samenvatting
Aanbod en promotie
79% van de producten in de supermarkt valt buiten de Schijf Van Vijf (aanbod) en 81% van de
producten in folders kopschappen en impulsmeubels is ongezond (promotie)
Kritiek op interventies gericht op (kennis, intenties) individu
Intentie verklaart slechts 19-28% van het gezondheidsgedrag. Een goede intentie leidt dus niet
altijd tot een gezonde leefstijl.
2
, Evolutionair perspectief op de rol van (het individu in) de omgeving bij eetgedrag
- Biologisch systeem dat voedselinname reguleert is ontwikkeld gedurende periode van
voedselschaarste
o Systeem is geoptimaliseerd om inname te verhogen (aandacht, voorkeur voor
energierijk voedsel)
- In de huidige ‘obesogene’ omgeving leidt deze eigenschap tot te hoge voedselinname
o Betekenis: het totaal van invloeden die een omgeving kan hebben op het
aanwakkeren van overgewicht of obesitas bij individuen of populaties
Ongezond voedselpatroon als ‘systeemprobleem’
“Obesity is not just an individual problem. It is a population problem and should be tackled as
such. Effective prevention and management of obesity will require an integrated approach,
involving actions in all sectors of society.” (World Health Organisation, 1999)
- Ongezond eten (en gevolgen zoals overgewicht) zijn een systeemprobleem. Ze zijn niet
het gevolg van één of meerdere geïsoleerde factoren, maar een combinatie van factoren in
interactie met elkaar.
Wat is een systeem?
“Een systeem bestaat uit een groep verschillende componenten/factoren die met elkaar
verbonden zijn; ze interacteren en beïnvloeden elkaar.” (Lee et al., 2016)
Om het systeem van een probleem volledig te begrijpen, en effecten van interventies op het
probleem te kunnen voorspellen, moet je weten:
1) De (faciliterende of belemmerende) invloed van afzonderlijke componenten op het
probleem
a. Op elk moment oefenen verschillende componenten (faciliterend of belemmerend)
op verschillende niveaus invloed uit op het gedrag)
2) De invloed van componenten op elkaar
3) Welke interacties bestaan tussen componenten
Onverwachte/ongewenste effecten van interventies
- Zonder kennis van het grotere systeem lopen interventies het risico slechts een tijdelijke
en oppervlakkige oplossing voor een probleem te zijn (‘band-aid solution’/lapmiddel) of
het probleem zelfs te verergeren
- Voorbeeld:
o Verwijderen frisdrankautomaten uit scholen (level of influence: aanbod) →
Scholieren kopen frisdrank elders (en zelfs meer dan in scholen waar automaten
nog aanwezig zijn) (Taber et al., 2014)
Interacties tussen factoren op hetzelfde of verschillende levels of influence
- Voorbeelden:
o Effect van productprijzen (omgevingsfactor) op consumentenkeuze is groter bij
mensen met een lagere socioeconomische positie (individuele factor)
▪ Voor weten van effect prijs (level of influence: omgeving) kun je dus niet
enkel naar prijs kijken, je moet ook kijken naar
interacties met (in dit geval) individuele
factoren
o Effect van ‘nudges’ (bv. gezonde kassa) groter (of
zelfs enkel aanwezig) in
combinatie met prijswijzigingen (belasting/subsidies)
(Hoenink et al., 2021)
- Multidisciplinaire aanpak noodzakelijk
3
