Inhoudsopgave
Systeem 9 – De eerste mens en het eerste recht......................................................................1
C&V 9.2 – Rousseau in de praktijk.............................................................................................8
C&V 10.1 – Constitutionalisme................................................................................................ 15
Systeem 10 – Democratie....................................................................................................... 22
C&V 10.2 – Liberale democratie.............................................................................................. 26
C&V 11.1 – Libertarisme.......................................................................................................... 35
Systeem 11 – Private eigendom.............................................................................................. 43
C&V 11.2 – Rechtvaardige eigendomsverdelingen..................................................................51
C&V 12.1 – Commons en CPR’s............................................................................................... 58
Systeem 12 – Oorzaken van onze ecologische crisis...............................................................65
C&V 13.1 – Mensbeelden in het strafrecht = verlichtingsdenkers...........................................71
Systeem 13 – Mensbeelden in het strafrecht...........................................................................76
C&V 13.2 – Mensbeelden in het strafrecht: Mystieke stromingen............................................83
C&V 14.1 – Toegankelijke en rechtvaardige rechtspraak.........................................................89
Systeem 14 – De rechtspraak en zijn bronnen vanuit historisch perspectief...........................96
C&V 14.2 – Alternatieve geschillenbeslechting......................................................................102
Systeem 9 – De eerste mens en het eerste recht
1. De Wolf en de wilde
Beschrijf het leven van de wilde mens in de natuurstaat zoals Rousseau dit voor ogen had en welke
argumenten (of: kritiek op Hobbes) formuleert Rousseau om deze visie te staven? Is er ruimte voor
, GRONDSLAGEN
privaatrecht, strafrecht en/of statelijke structuren in deze beginstaat? Met andere woorden, wat kan er gezegd
worden over het bestaan van eigendom, de wijze van bestraffing door een eventuele rechter, en het al dan
niet aanwezig zijn van een staat of overheid? Hoe evolueert hij vervolgens naarmate de mens steeds talrijker,
mondiger en vindingrijker wordt? En beschouwt Rousseau deze natuurstaat als een benijdenswaardige,
ideale wereld? Waar mondt de menselijke sociale ontwikkeling uiteindelijk in uit? Of, anders geformuleerd:
wat bedoelt Rousseau met 'Allen snelden naar hun ketenen denkend zo hun vrijheid zeker te stellen.'? Tot
slot: vergeet niet te genieten van de uitmuntende prozaïsche kwaliteiten van Rousseau. Om het met de
woorden van zijn collega-filosoof, Immanuel Kant (1804) te zeggen: I must read Rousseau until the beauty of
the language no longer moves me, and then I look at him rationally.
‘’du contract social’’ ieder als individueel maar een samenwerking - de algemene wil < ieder is vrij
The state of nature
⇒ de algemene wil < gelijkheid van burgerschap en directe democratie - volkssoevereiniteit
De natuurstaat - de sociale toestand waarin de mens leefde alvorens er sprake was van een
maatschappelijke ordening onder het gezag van een staat en bijhorend arsenaal aan wetten
Is de mens van nature geneigd tot het goede dan wel het kwade?
Welk uitgangspunt? De natuurstaat
o Thomas Hobbes: In zijn werk De Cive (1642) en zijn magnum opus Leviathan (1651)
beschrijft Hobbes de natuurstaat als een bellum omnium in omnes waarin de mens in de
eerste plaats een homini lupus is. Deze omgeving kent geen recht noch onrecht en het leven
is solitary, poor, nasty, brutish and short. Egoïsme, hebzucht en eigenbelang voeren de toon.
Het zijn de parels aan de kroon.
Gewelddadig << Voor Hobbes biedt de rede, die de mens in staat stelt de eerste natuurwet, i.e.
streven naar zelfbehoud, te kennen, dé uitweg. Het negatieve mensbeeld van Hobbes te maken met
het feit dat hij de cive schrijft tijdens de Engelse burgeroorlog
o Samuel von Pufendorf en Richard Cumberland: Zijn ervan overtuigd dat de mens in zijn
meest oorspronkelijke toestand in de eerste plaats angstig was.
o Montesquieu: volgens Montesquieu was het met name deze vrees die ervoor zorgde dat de mens -
haaks op de ideeën van Hobbes - oorlog en geweld vermeed. De vroegste natuurwet is dan ook die
van de vrede. Overheersing en dwang, zoals Hobbes die aan de ‘natuurlijke’ mensen toeschrijft, zijn
daarentegen zodanig complexe ideeën dat zij onmogelijk de eerste ideeën van de mens kunnen zijn,
dat gebiedt de rede.
o Jean Jacques Rousseau: ‘’Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les
hommes’’ Wat is de oorsprong van de ongelijkheid onder de mensen – en berust zij op de
natuurwet?
a. Beschrijf het leven van de wilde mens in de natuurstaat zoals Rousseau dit voor ogen had en
welke argumenten (of: kritiek op Hobbes) formuleert Rousseau om deze visie te staven?
in de natuurstaat was er geen ongelijkheid naarmate maatschappij kwam meer ongelijkheid
Beschrijving wakening maatschappij beschreven door 4 stadia:
1. Natuurstaat
a. Fysieke en mentale kenmerken mens → mens is dier < medelijden en zelfbehoud (doelt op
instinct, overleven…)
i. Enige eigenschap is volmaaktheid mens die deze met andere onderscheid - van vitaal
belang ⇒ mens in natuurstaat heeft weinig behoeften en geen idee goed en kwaad en weinig
contact met anderen
a. Echter toch is hij gelukkig = natuurstaat
⇒ eenvoudig leven in natuurstaat - behoeftes enkel eten, reproductie, schuilplaats…
2
, GRONDSLAGEN
< Fysiek verschil tussen mensen in natuurstaat - ene heeft meer eten…
- Overleven is primair
- Volgens rousseau is belangrijkste eigenschap die van volmaaktheid dat inherent is aan de
mens → leidt tot verandering = staat van perfectie → echter vermogen veranderen op
omgeving, drijven mensen naar elkaar en dwingen tot ontwikkeling taal
Ontstaan kleine groepen
2. Ontstaan eenvoudige samenlevingen
a. Geest begint zich te ontwikkelen en wordt bewust van anderen
b. Ontwikkelen van reeks nieuwe behoeften ⇒ proces waardoor ze zich ontwikkelen is
negatief aangezien medeleven en zelfbehoud worden vervangen door ‘’amour propre’’.
⇒ mens krijgt voorkeuren - eerste stap naar ongelijkheid. << vergelijking met andere
mensen ⇒ ongelijkheid is niet meer alleen fysiek (survival of the fittest) maar nu ook
morele ongelijkheid
Behoeftes worden meer complex
Domineren is verplicht om te overleven want meer mensen in je omgeving
3. Vestiging privé eigendom
a. verdeling van arbeid vormen begin van meer morele ongelijkheid
b. Verschillende groepen die elkaar wilden overheersen
c. relaties tussen arm en rijk instabiel dat leidt tot staat van oorlog
d. De bewerking van de velden leidde noodzakelijkerwijs tot hun verdeling:
e. Het eigendom, eenmaal erkend, leidde tot de eerste rechtsregels: want om iedereen het zijne te
geven moet iedereen iets kunnen bezitten. + mensen begonnen toekomstgericht te denken <
iedereen zag dat hij iets te verliezen had en dus te vrezen had voor de vergelding van onrecht
dat hij een ander zou aandoen;
f. Verschillende groepen
Niet langer over overleven ⇒ staat van ongelijkheid verandert << eigendom
Nieuwe standaard waarmee mensen worden gemeten en vergeleken = rijkdom → heel
problematisch volgens Rousseau
Poging om aan oorlog te ontsnappen verleiden rijken de armen tot leiden
politieke samenleving en dus scheiding van de overheid << armen denken
veiligheid en vrijheid worden gewaarborgd maar bestaande machten worden
vastgesteld.
Ongelijkheid staat nu los van oorspronkelijke ongelijkheid mens en
totaal vervangen naar morele ongelijkheid
Natuurlijke instinct vervangen door concepten van
rechtvaardigheid
4. Instelling overheid in burgermaatschappij
a. Creëren van overheid inclusief geweld verankeren de staat van ongelijkheid maar niet door het
fysieke verschil maar door kunstmatige middelen als eigendom, rijkdom, fortuin…
b. Despotisme - onrechtvaardige heerschappij door 1 man - naarmate er sprake is van rijkdom etc.
c. Rousseau: ergste samenleving is die waar geld de enige waarde is.
⇒ maatschappelijke ontwikkelingen leiden tot juridische ontwikkelingen inzak eigendom, - wetten die
versterkte de ongelijkheid aangezien dit in voordeel van de rijken was
Waarin verschilt Rousseau zijn perspectief van die van Hobbes?
1. Natuurstaat
a. Hobbes: mens is van nature slecht volgens Hobbes < egoïsme… ⇒ een gewelddadige plek -
ellendige en wrede tijd. → hij projecteert moderne eigenschappen in de oorspronkelijke staat
(volgens rousseau zijn deze eigenschappen niet inherent aan de mens en pas later gekomen
vanwege de maatschappelijke invloed denk aan hebzucht, aanzien…)
- volgens Hobbes zijn deze eigenschappen wel inherent
3
, GRONDSLAGEN
b. Rousseau: Het is niet omdat men geen weet heeft van wat goed is, dat men van nature slecht is <
zelfbehoud en medelijden ⇒ perfecte tijd vanaf dan alleen maar bergafwaarts gegaan -
2. Sociaal contract en samenleving
a. Rousseau: Algemene wil ⇒ middel om overgang van natuurlijke toestand naar een georganiseerde
samenleving te begrijpen < volkssoevereiniteit
b. Hobbes: strijdt alleen gestopt kan worden wanneer alle mensen vrijwillig via een sociaal contract
hun vrijheid afstaan en in de handen geven van 1 - de soeverein - noodzakelijk om geweld tegen te
gaan
3. Misinterpretatie van zelfbehoud
a. Rousseau: De natuurstaat is de staat waarin de zorg voor ons zelfbehoud het minst schade doet
aan dat van een ander < deze staat is het meest geëigend voor de vrede
i. Benadrukt dat in eenvoudige natuurlijke staat niet tot conflicten leidt en stelt dat mensen
van nature te vreden zijn met bevrediging eigen behoefte en vrees etc pas ontstaan
wanneer maatschappij nieuwe maatstaven stelt
1. Rousseau wijst erop dat Hobbes de rol van natuurlijk medeleven verwaarloosd en
verlangen zelfbehoud zou hebben gematigd…. → Volgens Rousseau zijn mensen
van nature geneigd elkaar te helpen - medeleven is inherent aan de mens
b. Hobbes: eigenschap Hobbes ontgaan << deze eigenschap is de mens gegeven om in bepaalde
omstandigheden zijn verlangen naar zelfbehoud te temperen
a. Hobbes stelt dat verlangen naar zelfbehoud in natuurstaat tot conflicten leidt omdat
mensen van nature bang zijn
4. Methode (benadering van de natuurstaat primitieve mens)
b. Rousseau: dat Hobbes eigenschappen benoemt die niet inherent zijn aan de
natuurlijke/primitieve mens maar pas ontstaan naarmate de maatschappij ontstaat
a. ‘’de nobele wilde’’ << impliceert dat mensen oorspronkelijk vreedzaam en vrij
waren en later pas gecorrumpeerd werden door principes als eigendom en
machtslust…
→ Voor het leven in de natuurstaat had men enkel aan zijn instinct genoeg
Men had geen zedelijke betrekkingen of bewuste verplichtingen jegens elkaar, men was goed noch slecht,
deugden noch ondeugden. De wilde mens zwierf door bossen, verrichtte geen arbeid, had geen taal/woning,
voerde geen oorlog, had geen bindingen, had zijn soortgenoten niet nodig.
De wilde mens, aan weinig hartstochten onderhevig, zichzelf genoeg, slechts die gevoelens koesterde en
inzichten had die hem in die staat van nut waren, dat hij slechts zijn werkelijke behoeften voelde en slechts
oog had voor hetgeen nut voor hem had ⇒ men had geen begripsvermogen (dus ook geen ijdelheid) < men
kon een ontdekking nooit ter kennis brengen van een ander aangezien men niet dat geestesvermogen had.
Men vertrok steeds vanuit hetzelfde punt - generaties lang geen progressie.
Ongelijkheid doet zich niet tot nauwelijk gelden in de natuurstaat < er is geen eigendom, niemand geeft
ergens om en je kan niemand tot slaaf maken want 1) niemand in de natuurstaat kan dat begrip omvatten 2)
noch wilt iemand zich dat op de hals halen
⇒ Kritiek op Hobbes:
o Het is niet omdat men geen weet heeft van wat goed is, dat men van nature slecht is
De wilden zijn niet slecht, juist omdat zij niet weten wat het is goed te zijn ⇒ het is niet de
ontwikkeling van hun kennis of de teugel van de wet maar het is het in ruste zijn van hun
hartstochten en het niet-kennen van ondeugd dat hen ervan weerhoudt kwaad te doen
o De natuurstaat is de staat waarin de zorg voor ons zelfbehoud het minst schade doet aan dat van een
ander < deze staat is het meest geëigend voor de vrede
4
