Literatuur Staatsrecht 1 2019/2020
Rijksuniversiteit Groningen
Beginselen van het Nederlands staatsrecht: Belinfante, Druk 18
Deze samenvatting bevat een uitwerking van alle hoofdstukken. Voor het vak
Staatsrecht 1 behoren niet alle hoofdstukken tot de verplichte stof
,Inhoud
Hoofdstuk 1: Inleiding............................................................................................................................8
1.1 Benadering van het begrip staat...................................................................................................8
1.2 Verdeling van de staatsmacht over verschillende organen..........................................................9
1.3 Grondregels van een democratische staatsorganisatie..............................................................11
1.4 Democratie, rechtsstaat en historische ontwikkeling.................................................................12
1.5 Historisch-systematische methode.............................................................................................13
Hoofdstuk 2: De bronnen van het staatsrecht......................................................................................14
2.1 Bronnen van het staatsrecht......................................................................................................14
2.2 Geschiedenis van de Grondwet..................................................................................................14
2.3 Betekenis van de Grondwet voor het staatsrecht......................................................................15
2.4 Inhoud en systeem van de Grondwet.........................................................................................16
2.5 Ongeschreven staatsrecht..........................................................................................................17
2.6 Verdere bronnen van staatsrecht...............................................................................................17
2.7 Staatsrechtelijke band met Aruba, Curaçao en Sint Maarten.....................................................18
2.8 De betekenis van internationaal recht voor het staatsrecht.......................................................18
Hoofdstuk 3: De werking van het staatsrecht.......................................................................................19
3.1 Territoriale en personele werking...............................................................................................19
3.2 Het grondgebied.........................................................................................................................19
3.3 Betekenis van het Nederlanderschap.........................................................................................20
3.4 Vreemdelingen...........................................................................................................................20
3.5 Regeling Nederlanderschap........................................................................................................22
Hoofdstuk 4: De regering......................................................................................................................24
1. Inleiding........................................................................................................................................24
2. De regering, een samengesteld orgaan........................................................................................24
3. De Koning.....................................................................................................................................25
4. De troonopvolging........................................................................................................................25
5. Regentschap en voogdij................................................................................................................26
6. De inhuldiging en de Raad van State als waarnemer van het koninklijk gezag.............................26
7. Ministers.......................................................................................................................................26
8. De ministerraad............................................................................................................................27
9. De Minister-President...................................................................................................................28
10. Staatssecretarissen.....................................................................................................................28
Hoofdstuk 5: Staten-Generaal..............................................................................................................29
5.1 Tweekamerstelsel.......................................................................................................................29
, 5.2 Tweede Kamer: samenstelling, onafhankelijkheid......................................................................30
5.3 Tweede Kamer: verkiesbaarheid................................................................................................31
5.4 Tweede Kamer: actief kiesrecht..................................................................................................31
5.5 Algemeen kiesrecht....................................................................................................................31
5.6 Kiesstelsels..................................................................................................................................31
5.7 Eerste Kamer..............................................................................................................................33
5.8 Incompatibiliteiten.....................................................................................................................33
Hoofdstuk 6: Raad van State, Algemene Rekenkamer, Nationale........................................................34
ombudsman en vaste colleges van advies............................................................................................34
6.1 Raad van State............................................................................................................................34
6.2 Bevoegdheden van de Raad van State........................................................................................35
6.3 Werkwijze van de Raad van State...............................................................................................35
6.4 De Algemene Rekenkamer.........................................................................................................36
6.5 De Nationale ombudsman..........................................................................................................37
6.6 Vaste colleges van advies...........................................................................................................38
Hoofdstuk 7: De verhouding van parlement, ministers en koning.......................................................38
7.1 Inleiding......................................................................................................................................38
7.2 Het absolute koningschap. Ontwikkeling in Engeland................................................................38
7.3 Ontwikkeling in Nederland.........................................................................................................39
7.4 Strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid....................................................................39
7.5 De politieke ministeriële verantwoordelijkheid en het parlementaire stelsel............................40
7.6 Koning en ministers....................................................................................................................40
7.7 Regering en Staten-Generaal......................................................................................................41
7.8 De kabinetsformatie...................................................................................................................41
7.9 De effectuering van de parlementaire invloed...........................................................................43
7.10 Het vragenrecht en openbare hoorzittingen............................................................................43
7.11 De motie...................................................................................................................................43
7.12 Het recht van enquête..............................................................................................................44
7.13 Overleg tussen regering en parlement.....................................................................................44
7.14 Motie van wantrouwen............................................................................................................45
7.15 Kamerontbinding......................................................................................................................45
7.16 Kamerontbinding en parlementair overwicht...........................................................................45
Hoofdstuk 8: Wetgeving.......................................................................................................................46
8.1 Organen en functie.....................................................................................................................46
8.2 De wetgever...............................................................................................................................47
8.3 Het legaliteitsbeginsel................................................................................................................47
, 8.4 De totstandkoming van de wet. Interne voorbereiding door de regering..................................48
8.5 Voorbereidend onderzoek door de Tweede Kamer....................................................................49
8.6 Openbare behandeling: amendementen....................................................................................49
8.7 Behandeling in de Eerste Kamer.................................................................................................50
8.8 Bekrachtiging door de Koning.....................................................................................................50
8.9 Referendum en burgerinitiatief..................................................................................................50
8.10 Initiatiefvoorstel.......................................................................................................................51
8.11 Bekendmaking en inwerkingtreding van de wetten.................................................................51
8.12 Gedecentraliseerde wetgeving.................................................................................................51
8.13 Gedelegeerde wetgeving..........................................................................................................52
8.14 Delegatie aan de regering, algemene maatregelen van bestuur..............................................52
8.15 Delegatie aan de minister, ministeriële regeling......................................................................53
8.16 Controle van het parlement op gedelegeerde wetgeving........................................................53
8.17 Beleidsregels.............................................................................................................................53
8.18 Noodrecht.................................................................................................................................54
Hoofdstuk 9: Herziening van de Grondwet...........................................................................................55
9.1 Procedure van grondwetsherziening..........................................................................................55
9.2 Grondwettelijk overgangsrecht..................................................................................................56
Hoofdstuk 10: Bestuur..........................................................................................................................57
10.1 Het bestuur...............................................................................................................................57
10.2 De organisatie van het bestuur.................................................................................................57
10.3 Parlementaire controle op het beleid.......................................................................................58
10.4 Het bestuursapparaat...............................................................................................................58
10.5 Gedecentraliseerd en gedeconcentreerd bestuur....................................................................59
10.6 Territoriale en functionele decentralisatie...............................................................................59
10.7 De typische bestuursdaden: de beschikking en het plan..........................................................60
10.8 Openbaarheid van bestuur.......................................................................................................61
Hoofdstuk 11: Financiën, buitenlands beleid en defensie....................................................................62
11.1 Speciale regelingen in Grondwet voor financiën, buitenlands beleid en defensie...................62
11.2 Het bestuur van de financiën....................................................................................................62
11.3 Het bestuur van de buitenlandse betrekkingen........................................................................63
11.4 Het bestuur van de defensie.....................................................................................................65
11.5 Bestuur in oorlogstijd en bij zeer ernstige binnenlandse spanningen.......................................66
Hoofdstuk 12: Rechtspraak...................................................................................................................67
12.1 Strafrechtspraak.......................................................................................................................67
12.2 Burgerlijke rechtspraak.............................................................................................................67
, 12.3 Bestuursrechtspraak.................................................................................................................68
12.4 De rechterlijke macht...............................................................................................................68
12.5 Waarborgen van onafhankelijkheid..........................................................................................68
12.6 De Hoge Raad der Nederlanden...............................................................................................68
12.7 Controle van de rechter op de wetgeving.................................................................................69
12.8 Controle op de rechter.............................................................................................................69
Hoofdstuk 13: Rechtsbescherming tegen de overheid.........................................................................70
13.1 Inleiding....................................................................................................................................70
13.2 Rechter of bestuur?..................................................................................................................70
12.3 Het oude stelsel van administratieve rechtspraak....................................................................72
13.4 De herziening van de rechterlijke organisatie en het huidige stelsel van bestuursrechtspraak73
13.5 Het begrip ‘besluit’...................................................................................................................74
13.6 De bezwaarfase en het beroep bij de bestuursrechter.............................................................75
13.7 Het hoger beroep.....................................................................................................................77
13.8 Controle van de burgerlijke rechter op handelingen van de overheid......................................77
Hoofdstuk 14: De grondrechten...........................................................................................................79
14.1 Begrip en ontstaan der grondrechten.......................................................................................79
14.2 Klassieke en sociale grondrechten............................................................................................80
14.3 Internationale regeling van grondrechten................................................................................81
14.4 Waarom grondrechten in de Grondwet, naast verdragen?......................................................82
14.5 Systematiek van de Grondwet inzake grondrechten................................................................82
14.6 Horizontale werking van grondrechten....................................................................................83
14.7 Beperking van grondrechten....................................................................................................83
14.8 Bespreking van afzonderlijke grondrechten.............................................................................84
14.9 De sociale grondrechten...........................................................................................................90
Hoofdstuk 15: Decentralisatie (I. Algemeen)........................................................................................91
15.1 Het beginsel van de decentralisatie..........................................................................................91
15.2 Twee vormen van decentralisatie: autonomie en medebewind...............................................92
15.3 Toezicht van hogere lichamen..................................................................................................93
15.4 Goedkeuring.............................................................................................................................93
15.5Vernietiging...............................................................................................................................93
15.6 Voorziening bij taakverwaarlozing............................................................................................94
15.7 Co-existentie van wetten en verordeningen.............................................................................94
15.8 Financiële verhouding...............................................................................................................94
Hoofdstuk 16: Decentralisatie (II. Provincie, gemeente en waterschap)..............................................95
16.1 Oorsprong.................................................................................................................................95
, 16.2 Provinciale organen..................................................................................................................96
16.3 Provinciale staten.....................................................................................................................96
16.4 Gedeputeerde staten................................................................................................................97
16.5 De commissaris van de Koning.................................................................................................97
16.6 De provinciale verordening.......................................................................................................98
16.7 Toezicht....................................................................................................................................98
16.8 De bestuurlijke reorganisatie....................................................................................................98
16.9 De organen van de gemeente...................................................................................................99
16.10 De gemeenteraad.................................................................................................................100
16.11 Het college van burgemeester en wethouders.....................................................................100
16.12 De burgemeester..................................................................................................................101
16.13 Verantwoordingsplicht van college van burgemeester en wethouders en van de
burgemeester.................................................................................................................................102
16.14 De gemeentelijke verordening.............................................................................................103
16.15 Hoger toezicht; goedkeuring................................................................................................103
16.16 Hoger toezicht; vernietiging door de regering......................................................................103
16.17 Samenwerking van gemeenten............................................................................................104
16.18 Taak en bevoegdheid van de waterschappen.......................................................................104
Hoofdstuk 17: De structuur van het koninkrijk...................................................................................106
17.1 Inleiding..................................................................................................................................106
17.2 De verhouding tussen het Statuut en de Grondwet...............................................................106
17.3 Grondslagen van het Statuut..................................................................................................107
17.4 De organen van het Koninkrijk................................................................................................107
17.5 De rijkswetgeving...................................................................................................................108
17.6 Verdragen...............................................................................................................................108
17.7 Samenwerking........................................................................................................................108
17.8 Toetsingsrecht door de rechter..............................................................................................109
17.9 Wijziging van het Statuut........................................................................................................109
Hoofdstuk 18: De Europese Unie........................................................................................................110
18.1 Inleiding..................................................................................................................................110
18.2 Geschiedenis...........................................................................................................................110
18.3 Instellingen.............................................................................................................................110
18.4 De doorwerking van het EU-recht..........................................................................................112
18.5 Betekenis van de Europese Unie voor Nederland...................................................................112
18.6 De parlementaire controle op de Europese Unie...................................................................113
18.7 Grondrechten Rechten van Unie-burgers...............................................................................114
,Van der Pot Hoofdstuk 9: De vorming van de Nederlandse Staat......................................................115
Van der Pot Hoofdstuk 10: De vestiging van de eenheidsstaat..........................................................119
,Hoofdstuk 1: Inleiding
1.1 Benadering van het begrip staat
De staat is een organisatie die met voorrang boven andere organisaties effectief gezag uitoefent over
een gemeenschap van mensen op een bepaald grondgebied. De gemeenschap heeft een
gemeenschappelijke cultuur en is een rechtsgemeenschap. Haar grondwaarden zijn neergelegd in door
dwang te handhaven leefregels. Erkenning door andere staten is geen formeel vereiste.
Wat is de plaats van dwang binnen een staat?
Het kunnen toepassen van dwang ter handhaving van gemeenschapsnormen kenmerkt een staat.
Zonder dwanghandhaving van de rechtsorde kan een staat niet bestaan. Geweld door particulieren zal
de staat slechts bij hoge uitzondering toestaan. Noodweer is een voorbeeld van een uitzondering
hierop. Er zijn echter ook regels die niet door dwang gehandhaafd kunnen worden, met name
staatsrechtelijke regels voor de allerhoogste staatsorganen.
Wat is gezag?
Binnen een staat zijn een of meer organen bevoegd tot het uitoefenen van dwang, die organen zijn met
gezag bekleed. Het hangt af van de wijze waarop de staatsgemeenschap is georganiseerd of dit gezag
berust bij één persoon of bij bepaalde groepen. De regels die betrekking hebben op de organisatie van
deze gezagsorganen en de grenzen van hun gezag vormen het staatsrecht. Het staatsrecht is van staat
tot staat verschillend en is een product van een historisch proces en dus van de ontwikkeling van een
bepaalde cultuur.
Hoe was gezag georganiseerd tijdens de Middeleeuwen?
In de Middeleeuwen was het gezag in de West-Europese landen een persoonlijk recht van vorsten. Dit
gezag was erfelijk en overdraagbaar. Gezag kon naar willekeur gesplitst worden door grondgebied te
verkopen of het op andere wijze over te dragen (leenstelsel). Hoewel het gewone volk in deze tijd geen
gezags- of politieke rechten had, werd het door de persoonlijke gezagsdragers toch redelijk beschermd
tegen de normale risico’s zoals oorlog, slecht volk, honger en armoede. Pas in het midden van de
twintigste eeuw werd de sociale zekerheid voor iedereen opnieuw als vanzelfsprekend aanvaard.
Waarom begon men op den duur de rechtvaardigheid van het gezag als persoonlijk recht in
twijfel te trekken?
Toen in het begin van de zestiende eeuw de klasse van kooplieden en burgers opkwam, die de sociale
bescherming van de gezagsdragers niet nodig had, begon men de rechtvaardigheid van het gezag als
persoonlijk recht in twijfel te trekken. Men begon toen het gezag te beschouwen als iets dat ruimte laat
voor de samenwerking van velen bij de beoefening ervan: de staat. Macchiavelli beschrijft hoe een
gezagdrager op moet treden om de eenheid van Italië te bewerkstelligen. De vorst wordt orgaan en
symbool van de staat. De opkomende burgerij houdt zich bezig met de vraag waaraan het gezag zijn
rechtvaardiging ontleent. De mens wordt niet meer, zoals in de Middeleeuwen, uitsluitend gezien als
lid van de gemeenschap, maar wordt in beginsel als vrij individu beschouwd en gezag beperkt de
vrijheid van het individu. De volgende vraag moet vroeg of laat worden gesteld: “Hoe is gezag te
rechtvaardigen in een maatschappij van vrije individuen?”.
Het idee van de klassiek-liberale rechtsstaat is ontwikkeld in de 17e eeuw. Het belangrijkste principe
was de individuele vrijheid, die door het recht beschermd diende te worden. Belangrijke
uitgangspunten waren het legaliteitsbeginsel (machtsuitoefening van de staat op een wettelijke
grondslag), machtsverdeling, grondrechten (vrijheidsgaranties in de Grondwet) en rechterlijke
controle.
Wat is het "contrat social"?
Een van de gevolgen van het veranderde denken was "Le Contrat Social" van Rousseau dat gezag en
vrijheid verenigt omdat het gezag uit de vrijheid is afgeleid. De leer van het sociaal contract heeft als
uitgangspunt dat men door samen te werken de persoon en het goed van ieder lid verdedigt en
,beschermt. Rousseau geeft daarmee het dilemma aan waarvoor de staatsrechtswetenschap zich
geplaatst ziet: de vrijheid van het individu, door dwanguitoefening te handhaven. Het probleem van
het staatsrecht is die vormen van gebondenheid te vinden, die zoveel mogelijk vrijheid aan het
individu laten. Het zal ervoor moeten zorgen dat de gemeenschap en het individu naast elkaar kunnen
bestaan.
Wat is de huidige visie?
Er is een groot verschil tussen het denken over de staat van vroeger en vandaag de dag. Er kon toen
vrijelijk geredeneerd worden over of burgers (en hoeveel, en welke) ook maar enige invloed moesten
hebben op het staatsbestuur. Tegenwoordig moet het uitgangspunt zijn dat elke burger gelijkwaardig is
en recht heeft op gelijke invloed op het staatsbestuur. Onbeperkte monarchie en oligarchie zijn
onverenigbaar met dit gelijkheidsbeginsel (art. 1 GW).
1.2 Verdeling van de staatsmacht over verschillende organen
Waarom maken we gebruik van vertegenwoordigers?
Nederland is een democratische rechtsstaat: burgers kiezen wie het land regeert en iedereen dient zich
aan het Nederlandse recht te houden - burgers, organisaties en overheid.
Een moderne staat kan niet bestuurd worden door alle inwoners. Wanneer er zoveel mensen bij
besluitvorming betrokken worden, zal niemand zich werkelijk voor de genomen besluiten
verantwoordelijk voelen. Het is daarom noodzakelijk het bestuur in handen te geven van door de
burgers gekozen vertegenwoordigers. Deze vertegenwoordigers zullen voortdurend beslissingen
moeten nemen en dus voor keuzes komen te staan. Deze keuzes zullen zelfs in bepaalde gevallen
moeten worden afgedwongen tegen degenen in wiens nadeel zij uitvallen.
Een moderne staat kan niet bestuurd worden door een directe democratie. Het bestuur berust dus bij op
een of andere wijze door de burgers gekozen vertegenwoordigers. Hier begint de ambivalente
verhouding van de burger tot de staat: hij is aan de ene kant de soeverein, die de bestuurders mede
aanwijst, maar aan de andere kant is hij onderworpen aan het mede door hemzelf ingestelde gezag.
Wie beslist er welke belangen prioriteit hebben?
Omdat onze maatschappij steeds ingewikkelder wordt zullen de keuzes die het bestuur moet nemen
steeds moeilijker worden. Vrijwel ieder belang komt in conflict met andere belangen, elke beslissing
dient dus te worden afgewogen. Er zullen prioriteiten moeten worden gesteld en daarvoor is een
procedure en een organisatie onvermijdelijk. Dit wordt gezag genoemd. Inspraak kan dit gezag niet
vervangen. Het gezag moet de beslissing zo nodig met dwangmiddelen kunnen doorzetten. Het gezag
zal zelf moeten beslissen welke belangen voorop moeten worden gesteld.
Hoe moet gezag worden verdeeld?
Om de dreiging van een op de loer liggende dictatuur te ontgaan heeft men een middel gevonden dat
redelijk goed werkt: de "trias politica" in combinatie met de zogenoemde "checks and balances". In de
loop van de tijd heeft men erkend dat het gezag verdeeld moet worden over verschillende organen en
dus over verschillende mensen.
In Nederland is de vaststelling van wetten de taak van regering en parlement gezamenlijk. Het bestuur
is de taak van de regering, maar zij staat bij de uitoefening hiervan onder voortdurende controle van
het parlement. Onze overheid bestaat uit een samenstel van organen, die ieder slechts met een deel van
de overheidstaken zijn belast - de overheid in enge zin bestaat uit het Rijk met daarin de ministeries,
provincies, gemeenten en waterschappen. Doordat ieder orgaan slechts een deel van het gezag kan
uitoefenen, heeft het de andere organen nodig. De organen dienen binnen dit systeem rekening te
houden met de meningen van andere organen. Soms gaat het zo ver dat het ene orgaan aan het andere
orgaan verantwoording schuldig is. Elk orgaan heeft in dit systeem een zekere macht en een zekere
verantwoordingsplicht.
, Hierdoor staat de centrale overheid in een voortdurend evenwicht en controleren zij elkaar.
Ook rechters worden gecontroleerd, tegen een uitspraak van de rechter kun je namelijk in hoger
beroep gaan. In dat geval toetst een hogere rechter of de uitspraak deugde. Rechters worden voor het
leven aangesteld omdat zij onafhankelijk moeten zijn (ze moeten dus niet bang moeten zijn uitspraken
te doen waar bijvoorbeeld de politiek niet blij mee is), zie art. 117 GW.
Wat waren de ideeën van Montesquieu?
Het idee van een scheiding van machten werd in 1748 geïntroduceerd door Montesquieu in zijn boek
"De l’Esprit des Lois". Hij beschrijft in dit boek een staatsstelsel dat bestaat uit drie organen; de
Koning, het parlement en de rechterlijke macht. Deze organen hebben ieder een eigen functie en zijn
onafhankelijk van elkaar.
- Het parlement maakt de wetten en is de wetgevende macht.
- De Koning voert de wetten uit en is de uitvoerende macht.
- De rechters controleren of de uitvoerende macht de wet in acht genomen heeft.
Het gaat dus om een verdeling van de macht in wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, die
nooit bij één en dezelfde persoon of instantie mogen berusten.
Tegenover deze horizontale scheiding der machten staat een verticale scheiding. Dat slaat op de
bevoegdheidsverdeling tussen de verschillende overheden op nationaal, regionaal en lokaal niveau. De
verticale scheiding vloeit niet direct voort uit de theorie van Montesquieu, maar volgt hem wel.
Het stelsel van de scheiding der machten was voor de rechter, Montesquieu, een aantrekkelijk stelsel
omdat hij onder het Franse absolute gezag werkte. De Franse koning was namelijk zowel wetgever, als
uitvoerder en hij vernietigde de vonnissen van de rechters als deze hem niet bevielen. Zijn leer van de
"trias politica" gaat ervan uit dat de burger het best gediend is met een scheiden van deze drie
functies.In de landen waar aan het eind van de achttiende eeuw een nieuw constitutioneel stelsel werd
ingevoerd nam men deze machtenscheiding over. Een voorbeeld daarvan treffen we aan in de
Verenigde Staten van Amerika waar de grondwet van 1787 bepaalt dat uitsluitend het congres
wetgevende bevoegdheid heeft. Ook in Frankrijk werd na de revolutie een systeem van
machtenscheiding ingevoerd. De kern van het idee van de machtenscheiding is door de geschiedenis
heen behouden gebleven, ook in ons staatsrecht. Die kern houdt in dat de staatsmacht gespreid wordt
over verschillende organen, die ieder een deel van die macht uitoefenen en elkaar wederzijds
controleren en in evenwicht houden. De ontwikkeling van de staatsgemeenschap heeft sinds de
achttiende eeuw tot een andere werking van dat stelsel geleid.
Hoe ziet de taakverdeling van de regering er tegenwoordig uit?
Montesquieu beschreef de taak van de regering als het ten uitvoer leggen van door het parlement
geschreven wetten. Dat klopt niet meer, want de taak van de regering is veel uitgebreider geworden.
Naast het ten uitvoer leggen van wetten moeten er ook allerlei beleidsbeslissingen genomen worden en
daarover zegt de wet niets. Toch is er een zelfstandige bevoegdheid van de regering. Beide taken
noemt men in de Grondwet bestuur. Niet alleen de functies die Montesquieu beschreef zijn veranderd,
want de drie belangrijkste staatsorganen opereren niet onafhankelijk van elkaar. Regering en
parlement stellen samen de wetten vast, maar het bestuur is de taak van de regering die daarbij
voortdurend onder controle staat van het parlement. De centrale overheid bestaat uit diverse organen
die ieder een deel van de overheidstaak uitvoeren en elkaar nodig hebben om te kunnen regeren. Ze
houden elkaar in evenwicht en controleren elkaar.
Een tweede taakverdeling van het gezag bestaat uit een territoriale splitsing, waarbij men niet aan een
centrale overheid alle bestuursbevoegdheid geeft, maar een deel daarvan overhevelt naar regionale
overheden. In Nederland heeft men voor een andere methode gekozen waarbij ook de macht wordt
verdeeld tussen centrale en regionale overheden. Daar wordt gewerkt met gemeentelijke en
provinciale organen die vrij ver gaande bevoegdheden hebben gekregen. Geen enkel terrein is echter
principieel uitgesloten van centrale bemoeienis.
