Gezondheidsbevordering en zelfmanagement
Hoofdstuk 1
In de loop van de tijd ontstond het besef dat geneeskunde niet de oplossing is voor alle
gezondheidsproblemen. De gezondheidskunde en gezondheidswetenschappen stellen
gezondheid centraal en onderkennen het belang van het bevorderen van de gezondheid.
Gezondheid omvat waarderende, normerende en culturele aspecten die in tijd en plaats
kunnen variëren.
In de klassieke medische benadering wordt gezondheid dan ook gezien als de afwezigheid
van ziekte en lichaamsgebrek. Volgens deze benadering is iedereen gezond die niet ziek is
en geen lichaamsgebrek heeft. In deze monocausale verklaringswijze van gezondheid en
ziekte, die ontstond met de ontdekking van micro-organismen als ziekteveroorzakers, heeft
het ontstaan van ziekte slechts één oorzaak. Is de oorzaak aanwijsbaar, dan is de persoon
ziek. Patiënten ervaren betere gezondheidsresultaten als zij actief deelnemen aan hun eigen
zorg, participeren in zorg en behandeling en betrokken zijn bij besluitvorming. De behoeften
van de clinicus en het systeem stonden centraal in de zorgverlening. Was in de medische
visie sprake van physician-centred care, nu spreken we over patient-centred care.
Volgens de biologische benadering is er voortdurend sprake van aanpassingen van
fysiologische processen en biochemische reactie in het lichaam aan externe
omstandigheden. Deze interne processen en reactie worden door het lichaam constant
gehouden. Homeostase is het constant houden van fysiologische processen en
biochemische reacties van het menselijk lichaam.
In de psychologische visie is een persoon gezond als hij zijn zelf gestelde doelen in het leven
kan behalen en in zijn geestelijke behoeften kan voorzien. Gezond zijn is zich geestelijk
optimaal voelen. De psychologische visie is heel persoonlijk en wordt daarom ook wel de
individuele benadering van gezondheid genoemd.
Volgend de sociale visie is een persoon
gezond als hij zijn sociale rollen in de
maatschappij kan vervullen binnen de
geldende waarden en normen. In deze
benadering staat het maatschappelijke
functioneren centraal en is het individu met
zijn eigen behoeften en verlangens
hieraan ondergeschikt. Volgens de WHO
is gezondheid ‘a state of complete
physical, social and mental well-being and
not merely the absence of disease or
infirmity’. We noemen deze visie op
gezondheid de humane benadering. Deze
benadering is veel breder en positiever
dan de klassieke, medische benadering en
weerspiegelt een holistische mensbeeld.
Er is naast de lichamelijke klachten ook
aandacht voor psychische en sociale
aspecten van gezondheid.
Volgens de dynamische visie is de mens als holistische eenheid gezond wanneer hij in
balans is met zowel zichzelf als zijn externe milieu. Door zijn aanpassingsvermogen is hij in
staat de regie te houden over zijn gezondheid. Gezondheid is het vermogen van mensen om
,zich aan te passen en de eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en
sociale uitdagingen van het leven. Positieve invloeden zijn een voorwaarde voor gezondheid,
terwijl negatieve invloeden geen nut hebben of schadelijke inwerking hebben op de
gezondheid. De dynamische visie is minder proactief en minder gericht op het voorkomen
van gezondheidsproblemen en het uitbreiden van gezondheid.
De international classification of functioning, disability and health (ICF) is een classificatie
van de gezondheid en gezondheidsgerelateerde domeinen. Het geeft weer hoe mensen
omgaan met hun gezondheid en neemt het gezondheidsprobleem van de patiënt of
patiëntgroep als uitgangspunt. Dit model wordt gezondheid bekeken vanuit een
Biopsychosociaal model en wordt de mens gezien als holistische eenheid. Uitgaande van de
ICF is het uitgangspunt van de verpleegkundige zorg het aanpassingsvermogen van de
patiënt, dus zijn vermogen om de regie te voeren over zijn eigen gezondheid en zijn
zelfmanagement te optimaliseren binnen de gegeven kaders van stoornissen, beperkingen
of participatieprobleem. Ook de international classification of diseases (ICD) biedt informatie
over gezondheid, ziekte en sterfte. De gezondheidstoestand kan worden beschreven met
behulp van gezondheidsindicatoren: objectiveerbare en meetbare grootheden van
gezondheid en ziekte. Gezondheidsidicatoren geven aan welke gezondheidsproblemen
veelvuldig voorkomen en welke gezondheidsproblemen leiden tot hoge sterfte of veel
ziekten.
Hoofdstuk 2
Gezondheid en gezondheidsproblemen worden beïnvloed door gezondheidsdeterminanten.
Dit zijn groepen factoren die een kader bieden om gezondheidsproblemen te analyseren.
Zijn: endogene determinanten, leefstijl & gedrag, de fysieke en maatschappelijke omgeving
en medische zorg & preventie. Lalonde kwam tot een indeling in deelgebieden; intern milieu,
extern milieu, gedrag en gezondheidszorg. Er wordt gekeken naar de factoren die van
invloed zijn op gezondheid op groepsniveau.
- Endogene, persoonsgebonden gezondheidsdeterminant→ factor die zich in het
menselijk lichaam afspelen en die van invloed zijn op de gezondheid. Onderverdeeld
in genetische factoren en verworven eigenschappen
- Gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag→ geeft de invloed weer die het gedrag
van mensen heeft op de gezondheid en het ontstaan of verergeren van
gezondheidsproblemen. Ook wel lifestyle genoemd.
- Gezondheidsdeterminant extern milieu→ onderverdeeld worden in de fysieke en
maatschappelijke omgeving. Wordt ook wel exogene genoemd.
o De fysieke omgeving betreft factoren buiten het menselijk lichaam die van
invloed zijn op de gezondheid en het ontstaan of verergeren van
gezondheidsproblemen
o Maatschappelijke omgeving is die de plaats van mensen weergeeft binnen de
maatschappij. Belangrijke invloed op de gezondheid en het gevoel van
welbevinden van mensen.
- Gezondheidsdeterminant medische zorg & preventie→ gaat om allerlei
gezondheidsvoorzieningen.
Bij het ontstaan van gezondheidsproblemen zien we vaak een combinatie van endogene
factoren, leefstijl en omgevingsfactoren. Fysiologische en psychische factoren in de mens
hebben invloed op de gezondheid(sproblemen):
, - Genetische factoren: afwijkingen in genen (vb CF, hemofilie), chromosomen (vb
downsyndroom), multifactoriële gezondheidsproblemen (aangeboren hartafwijking,
spina bifida) en aanleg voor gezondheidsproblemen (schizofrenie, astma, allergieën).
- Verworven eigenschappen: hoge bloeddruk, afwijking in immuunsysteem, hoog
cholesterolgehalte, wisselende glucosespiegel, overgewicht en obesitas, psychische
(on)gezondheid en veroudering
Het endogene gezondheidsdeterminant bepaalt de uiterlijke verschillen tussen mensen en
speelt een rol bij fysiologische kenmerken, intelligentie, aanleg en persoonskenmerken. We
spreken van monogene ziektebeelden als het ontstaan van de ziekte op één gen berust.
De gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag in het Health Concept van Lalonde omvat
allerlei gedragingen die een positieve of negatieve invloed hebben op de gezondheid en/of
gezondheidsproblemen, zoals gezondheidsvaardigheden, voedingsgedrag, alcohol- en
drugsgebruik, rookgedrag, bewegingsgedrag en seksueel gedrag.
Gezondheidsvaardigheden zijn tamelijke complexe vaardigheden die bepalen of mensen hun
‘weg kunnen vinden’. Ze worden ingezet om informatie te verwerven over gezondheid. De
verpleegkundigen hebben een belangrijke taak met betrekking tot de
gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag. Veel preventieve en curatieve taken hebben te
maken met het aanzetten van patiënten tot ander gezonder gedrag.
De invloed van de omgeving op de gezondheid en op het ontstaan van
gezondheidsproblemen kan worden ingedeeld in fysische, chemische en biotische factoren.
Voorbeelden van fysische factoren zijn blootstelling aan fijnstof, verkeersgeluid,
klimaatverandering, en concentratie van allergenen. Bij chemische factoren kan je denken
aan dioxinen (waarschijnlijk kankerverwekkend) en PCB’s. biotische factoren zijn levende
organismen of resten daarvan, zoals micro-organismen in het drinkwater, die
ziekteverwekkend kunnen zijn.
De maatschappelijke exogene gezondheidsdeterminant heeft betrekking op de invloed van
werk, school& gezin, sociaaleconomische status en sociale omgeving op de
gezondheid(stoestand). Werk is tegenwoordig vooral een psychische belasting.
De belangrijkste doelstellingen van arbodiensten zijn het beschermen van de
gezondheidstoestand van de beroepsbevolking en het waar mogelijk bevorderen van de
gezondheid. Een arbodienst omvat vier disciplines: gezondheidskunde, veiligheidskunde,
ergonomie en psychologie.
Als laatst is er nog de gezondheidsdeterminant medische zorg & preventie. De positieve
effecten zijn een daling van ongeveer 20% van de totale sterfte. De medische zorg en
collectieve preventie leveren een grote bijdrage aan de kwaliteit van het leven. Daarnaast
heb je als positief effect ook nog vroegtijdige zorg en behandeling. Naast de positieve
effecten hebben we ook te maken met negatieve effecten (iatrogenese). Deze effecten zijn
resistentie tegen antibiotica, ziekenhuisinfecties en bijwerkingen van geneesmiddelen.
Verpleegkundigen hebben een signalerende taak, gericht op de behoefte van de patiënt aan
medische zorg en preventie. Daarnaast ook voor het bevorderen en beschermen van de
patiënt.
Gezondheidsrisico’s en gezondheidsdeterminanten
- Relatief risico (RR). Het verminderen van de blootstelling aan een risicofactor lost het
gezondheidsprobleem niet op, maar verlaagt de incidentie ervan. Het RR is een maat
die de sterkte van het verband tussen de gezondheidsdeterminant en/of risicofactor
en het optreden van gezondheidsproblemen weergeeft.
, o Relatief risico= R1(individuen met risicofactor)/R0(individuen zonder
risicofactor)
- Populatieattributief risico (PAR) geeft inzicht in het percentage ziektegevallen door
blootstelling aan de risicofactor in de bevolking en geeft dus aan hoeveel zikete in de
populatie te wijten is aan een bepaalde risicofactor. R→ risico in de totale populatie
o PAR= (R-R0)/R
- Risicoverschil (RV) is het verschil in ziektefrequentie tussen mensen met een
risicofactor en mensen zonder risicofactor. Van het risicoverschil is een
epidemiologische maat afgeleid→ het attributief risico (AR). Dit is het risicoverschil
gedeeld door het risico van de risicogroep.
o RV=R1-R0
o AR=R1-R0/R1
Hoofstuk 3
Bij preventie wordt geprobeerd de voorwaarden voor gezondheid te optimaliseren en
factoren die gezondheid ongunstig beïnvloeden te minimaliseren. Preventie kan worden
gedefinieerd als ‘het totaal van maatregelen zowel binnen als buiten de gezondheidszorg,
die tot doel hebben de gezondheid te bewaken en te bevorderen door ziekte en
gezondheidsproblemen te voorkomen’. Universele, primaire preventie is gericht op het
bevorderen van gezondheid en gezond gedrag. Het doel van deze vorm is ziekten en
aandoeningen te voorkomen en zo de incidentie en prevalentie van ziekten en aandoeningen
omlaag te brengen. Indivuduele, gedragsmatige aanpak en omgevingsgerichte aanpak door
middel van nudging. Nudging is een methode om met 'een klein duwtje in de rug' bepaald
gedrag te bevorderen.
Selectieve preventie is gericht op mensen met een hoog risico (hoogrisicogroep).
Geïndiceerde preventie is gericht op mensen die niet voldoen aan de diagnostische criteria
voor een ziekte of aandoening, maar wel al beperkte
symptomen hebben. Secundaire preventie is het opsporen en
vroegtijdig behandelen van ziekten en aandoeningen en het
zoeken naar ziekten en aandoeningen in een beginstadium.
Case-finding is een vorm van screening waarbij geen
bevolkingsonderzoek plaatsvindt, maar waarbij in een
specifieke groep mensen systematisch wordt gezocht naar de
risicofactor, het risicogedrag en/of het gezondheidsprobleem.
Het is een vorm van selectieve preventie.
Foutpositieve uitslagen→ personen die als positief, dus met
gezondheidsprobleem, worden bestempeld, terwijl ze de
aandoening niet hebben.
Foutnegatieve uitslag→ de screening valt negatief uit, terwijl
deze personen de aandoening wel hebben.
Sensitiviteit→ het percentage werkelijk zieke personen dat door de screening wordt
opgespoord.
Specificiteit→ het percentage werkelijk gezonde personen dat door de test als zodanig wordt
aangegeven.
Vertraging kan ontstaan doordat een patiënt met duidelijke symptomen niet wordt
gediagnosticeerd doordat hij geen arts bezoekt. Deze vertraging in diagnosestelling wordt
