De samenleving – Kennismaking met de sociologie
Hoofdstuk 1: Wat is sociologie?
1.1 Het sociologisch perspectief
Sociologie is het systematisch onderzoek van de menselijke samenleving. Deze discipline heeft een
eigen gezichtspunt dat we de sociologische visie of het sociologisch perspectief noemen.
1.1.1 Hoe we het algemene in het bijzondere kunnen zien
Een deel van het sociologisch perspectief is het algemene in het bijzondere zien. Sociologie helpt ons
om in het gedrag in het gedrag van bepaalde mensen algemene patronen te ontdekken.
1.1.2 Hoe we het ongewone in het bekende kunnen zien
Door de sociologische visie gaan we het ongewone in het bekende zien. Dit betekent dat we het
bekende idee dat we zelf bepalen hoe ons leven eruit ziet, moeten loslaten voor de in eerste
instantie vreemde gedachte dat de samenleving onze beslissingen en onze ervaringen beïnvloedt.
1.1.3 Persoonlijke keuzes in hun sociale context
Franse socioloog Emile Durkheim (1858-1917) liet zien dat een uiterst persoonlijke handeling als
zelfdoding onderhevig is aan de invloed van sociale factoren. Hij toonde aan hoe sociale factoren het
individuele gedrag kunnen beïnvloeden. Uit zijn onderzoek kwam dat mannen, ongehuwden,
protestanten en welvarende mensen een hoger percentage zelfmoorden hadden dan vrouwen,
katholieken, joden, arme mensen en gehuwden. Dit wordt verklaard door de mate van sociale
integratie.
1.1.4 Kijken als een socioloog: marginaliteit en crisis
Er zijn twee verschijnselen die kunnen helpen met het begrijpen van het sociologisch perspectief: een
bestaan in de marges van de samenleving en het doormaken van een crisis. Iemand met een
migratieachtergrond begrijpt beter welke invloed je etnische afkomst heeft op je leven. Zij zijn zich
bewust van bepaalde sociale patronen waar anderen nooit aan denken. Perioden waarin de
samenleving veel verandering ondergaat of in een crisis verkeert, kunnen ons uit ons evenwicht
brengen en ons bewegen tot het aannemen van de sociologische visie. Amerikaanse socioloog C.
Wright Mills illustreerde dit aan de hand van de crisis in de jaren 30 van de vorige eeuw. Eerst
beschouwde men het werkloos worden als een eigen schuld, maar toen de werkloosheid steeg tot
25% veranderde dat beeld en werd toegegeven dat het leven door sociale factoren werd beïnvloed.
Volgens Mills krijgen mensen die het sociologisch perspectief gebruiken, een beter inzicht in het
functioneren van de samenleving en de wijze waarop deze hun leven beïnvloedt.
1.2 Het belang van een mondiale visie
Door de nieuwe informatietechnologie zijn de verste uithoeken van de wereld dichterbij gebracht en
dit heeft geleid tot het hanteren van een mondiaal of globaal perspectief: het bestuderen van de
wereld in zijn geheel en de plaats die onze samenleving daarin inneemt. Welke betekenis heeft dit
voor de sociologie?
In de eerste plaats is zo’n globaal bewustzijn een logisch verlengstuk van het sociologisch verlengstuk
van het sociologisch perspectief. Ook de positie die onze samenleving in de wereld inneemt, heeft
invloed op alle leden van onze samenleving. Hoge-inkomenslanden zijn landen met de hoogste
algemene levensstandaard. Deze landen leveren de meeste goederen en diensten en de inwoners
bezitten het merendeel van de rijkdommen van de wereld. De inwoners zijn welvarend, niet omdat
ze harder werken dan anderen maar omdat zij in een rijk deel van de wereld zijn geboren.
1
,De middeninkomenslanden zijn landen met een levensstandaard die we gemiddeld kunnen noemen.
De inwoners wonen zowel op het platteland als in steden. Er bestaat grote sociale ongelijkheid. De
lage-inkomenslanden zijn landen waarvan de meeste inwoners arm zijn. Sommige mensen zijn
extreem rijk, maar andere mensen leven onder erbarmelijke omstandigheden. Ze hebben weinig
mogelijkheden om de situatie te verbeteren.
We doen veel aan vergelijken van arme en rijke landen, om vier redenen:
1. Het leven dat we leiden wordt gevormd door het land waarin we leven.
2. De contacten tussen samenlevingen zijn zeer sterk toegenomen. Door de informatietechnologie
hebben alle landen invloed op elkaar.
3. Veel sociale problemen waarmee de westerse wereld geconfronteerd wordt, zijn elders veel
erger.
4. Globaal denken helpt ons om meer inzicht in onszelf te krijgen.
1.3 Het sociologisch perspectief in de praktijk
Waarom is het sociologisch perspectief zinvol?
1. Sociologie speelt een belangrijke rol in het tot stand komen van de wetten en
overheidsmaatregelen die ons leven beïnvloeden.
2. Sociologie bevordert onze persoonlijke groei en bewustwording.
3. Een studie van sociologie is een goede voorbereiding op de arbeidsmarkt.
1.3.1 Sociologie en overheidsbeleid
Sociologen dragen bij tot het ontwikkelen van het beleid van overheden, de wetten en de regels die
reguleren hoe mensen in een bepaalde gemeenschap leven en werken.
1.3.2 Sociologie en persoonlijke groei
De sociologie heeft vier positieve effecten:
1. Aan de hand van sociologisch perspectief kunnen we nagaan wat er wel en niet klopt aan het
‘alledaags denken’. Als overtuigingen niet of gedeeltelijk op feiten berusten, kunnen we ons
afvragen hoe het komt dat zoveel mensen die overtuiging delen. Een socioloog prikt deze
mythen door.
2. Het sociologisch perspectief geeft ons een beter inzicht in de mogelijkheden en de hindernissen
die we in het dagelijks leven tegenkomen. Hoe meer we weten over de wereld om ons heen, hoe
beter we onze doelen kunnen bereiken.
3. Het sociologisch perspectief geeft ons de mogelijkheid een actieve rol te spelen in de
samenleving waarvan we deel uitmaken. Als we beter begrijpen hoe de samenleving
functioneert, kunnen we effectiever deelnemen. Als we onderkennen hoe de samenleving ons
beïnvloedt, kunnen we besluiten de samenleving te steunen zoals ze is of haar te veranderen.
4. De sociologie helpt ons om in een wereld te leven die zich kenmerkt door diversiteit. Het
sociologisch perspectief helpt ons met kritisch denken over de sterke en zwakke punten van alle
denkbare levenswijzen, waaronder ook onze eigen manier van leven.
1.3.3 De voordelen van sociologie voor de arbeidsmarkt
Voor vrijwel alle werkterreinen geldt dat het succes afhankelijk is van het inzicht in de wijze waarop
groeperingen van elkaar verschillen in overtuigingen, gezinspatronen en andere aspecten van het
leven.
1.4 Het ontstaan van de sociologie
De keuzes die we als individu maken, ontstaan zelden uit het niets. Dit geldt ook voor historische
gebeurtenissen.
2
,1.4.1 Sociale veranderingen en sociologie
De industrialisering, de explosieve groei van steden en de nieuwe opvattingen over democratie en
politieke rechten hebben ervoor gezorgd dat de sociologie versneld ontwikkelde. Mensen gingen
meer nadenken over de samenleving en hun positie daarin.
Door de industrialisering veranderde de samenleving. De mensen die oorspronkelijk hun arbeid in
een kleine, hechte groep verrichtten, werden opgenomen in een groot en anoniem leger van
arbeidskrachten. Dit leger werd gecontroleerd door hun onbekende mensen, de eigenaren van de
fabrieken. Mensen moesten hun vertrouwde omgeving verlaten en er ontstond een scheiding tussen
werk en privé. De tradities kwamen in het gedrang.
In Europa gingen landeigenaren op een gegeven moment steeds meer land verzamelen en
omheinen. Kleine pachters moesten naar de stad vertrekken om nieuw werk te zoeken in fabrieken,
omdat ze geen land meer over hadden. Degenen die van het platteland naar de stad verhuisden,
kregen met veel sociale problemen te maken zoals vervuiling, uitbuiting, misdaad en gebrek aan
woonruimte. Zij belandden in een nieuwe, onpersoonlijke wereld.
De aandacht verlegde zich in de 15e en 16e eeuw van de morele verplichtingen aan God naar het
nastreven van eigen belangen. Vrijheid en rechten van het individu werden belangrijk. De aandacht
richtte zich steeds meer op de samenleving. De menselijke rede werd belangrijk, waardoor de
sociologie ontstond.
1.4.2 Wetenschap en sociologie
Auguste Comte introduceerde in 1838 de term sociologie. Hij stelde ook dat er drie
ontwikkelingsfasen voorafgingen aan het ontstaan van sociologie. De eerste fase is de theologische
fase (Gods wil), de tweede fase is de metafysische fase (natuurwetten) en de derde fase is de
wetenschappelijke fase. Comte zorgde ervoor dat de wetenschappelijke benadering, die aanvankelijk
voor het analyseren van de fysieke wereld werd gevolgd, nu ook voor het bestuderen van de
samenleving gebruikt zou worden. De benadering van Comte wordt positivisme genoemd: het
verwerven van inzicht op basis van wetenschappelijk onderzoek.
1.5 Sociologie en de moderne samenleving
Sociologie ontstaat tijdens de 18e en 19e eeuw. Deze tijd van veranderingen wordt vaak geduid als de
overgang van een traditionele naar een moderne samenleving. De sociologen zijn vooral
geïnteresseerd in vragen of de transitie leidt tot veranderingen in (on)gelijkheid tussen groepen
mensen (Karl Marx), tot veranderingen in de sociale orde (Emile Durkheim), of dat mensen steeds
rationeler met elkaar en de wereld omgaan (Max Weber).
1.5.1 Moderniteit
Moderniteit, sociale patronen die het resultaat zijn van industrialisering, is een centraal begrip in het
onderzoek naar sociale verandering. Het wijst naar de relatie tussen heden en verleden. De
modernisering is het sociale veranderingsproces dat in gang is gezet door de industrialisering. De
Amerikaanse socioloog Peter Berger onderscheidde vier belangrijke kenmerken van modernisering:
- Het verdwijnen van kleine, traditionele gemeenschappen. Mensen hebben in zo’n traditionele
samenleving weinig keuzemogelijkheden, maar wel een sterk identiteitsbesef, het gevoel dat ze
ergens bij horen en een levensdoel.
- De uitbreiding van persoonlijke keuzemogelijkheden. Berger noemt deze oneindige reeks van
keuzes individualisering. We moeten zelf de touwtjes in handen nemen. Dit kan wel tot
keuzestress leiden.
- Grotere sociale diversiteit. De combinatie van verstedelijking, bureaucratisering en toenemende
contacten tussen mensen met verschillende achtergronden stimuleren de ontwikkeling van
diverse opvattingen en gedragspatronen.
- Oriëntatie op de toekomst en groeiend tijdsbewustzijn.
3
, 1.5.2 Ferdinand Tönnies: de teloorgang van de gemeenschap
Duitse socioloog Tönnies zei dat de modernisering met zich meebracht dat de Gemeinschaft (kleine
menselijke gemeenschap) steeds meer verdween. De meeste sociale betrekkingen zijn op
eigenbelang gebaseerd waardoor mensen ontheemd raken. Dit beschreef Tönnies als Gesellschaft.
Volgens Tönnies houdt de gemeenschapszin in dat mensen, ondanks factoren die hen verdelen, toch
een hechte eenheid vormen. De modernisering zorgt ervoor dat mensen geen eenheid meer vormen.
Dit is de wereld van de Gesellschaft, waarin mensen vreemden voor elkaar zijn en elkaar op straat
negeren. De sociale cohesie is verminderd.
1.5.3 Emile Durkheim: arbeidsverdeling
Franse socioloog Emile Durkheim zei dat de modernisering werd gekenmerkt door een toenemende
arbeidsverdeling, dus een gespecialiseerde economische activiteit. Mechanische solidariteit komt
vrijwel volledig overeen met het begrip Gemeinschaft van Tönnie, want het betekent dat leden van
een samenleving elkaar als gelijken zien, dezelfde werkzaamheden verrichten en bij elkaar horen.
Mechanische solidariteit wordt vervangen door organische solidariteit, de wederzijdse
afhankelijkheid van mensen die gespecialiseerde arbeid verrichten. Dit zorgt in de moderne
samenleving weer voor een versterking van de sociale cohesie. Moderne samenlevingen worden niet
bij elkaar gehouden door overeenkomsten, maar door verschillen. Durkheim zag de modernisering
niet als teloorgang van de gemeenschap (zoals Tönnies), maar als overgang van de ene gemeenschap
naar de andere. Durkheim was wel bang dat samenlevingen zo divers zouden worden dat zij tot
anomie zouden vervallen, dat is een situatie waarin een samenleving het individu weinig morele
richtlijnen te bieden heeft. Volgens Durkheim is het percentage zelfdodingen een goede graadmeter
voor anomie.
1.5.4 Max Weber: rationalisering
Duitse socioloog Max Weber zag het begrip moderniteit als een traditionele wereld die vervangen
werd door een rationelere dankwijze. Het rationele denken heeft de mensen aan het twijfelen
gebracht over vaststaande waarheden. De moderne mens hecht waarde aan efficiëntie, heeft weinig
ontzag voor het verleden en zal vooral die sociale patronen overnemen die hem in staat stellen om
zijn doel te bereiken. Weber vreesde dat de afstand tot enkele fundamentele levensvragen (de zin en
het doel van het bestaan) zou vergroten. Hij is bang dat de menselijke geest verstikt zal worden door
een eindeloze reeks regels en regelementen.
1.5.5 Karl Marx: kapitalisme
Duitse socioloog ziet de moderne samenleving als kapitalisme. De industriële revolutie is volgens
hem de kapitalistische revolutie. Hij was het eens met de stelling dat de moderniteit de rol van kleine
gemeenschappen verminderde (Tönnies) en hij was het ook eens met de stellingen dat de
moderniteit de arbeidsverdeling (Durkheim) en een rationeel wereldbeeld (Weber) in de hand
werkte. Hij beschouwde deze aspecten als redenen waardoor het kapitalisme goed tot ontwikkeling
zou komen. Marx geloofde dat sociale conflicten in kapitalistische samenlevingen uiteindelijk tot
revolutionaire veranderingen en maatschappelijke gelijkheid (socialisme) zouden leiden. Marx was
erg negatief over de moderne kapitalistische samenleving, maar hij geloofde wel dat mensen de
potentie hebben om de werkelijkheid te veranderen als ze zich bewust worden van het idee dat ze
zelf de geschiedenis maken en die dus ook kunnen veranderen.
1.5.6 Drie hoofdvragen van de sociologie
De drie hoofdvragen van de sociologie zijn:
1. Hoe is sociale (on)gelijkheid mogelijk?
2. Hoe is sociale (wan)orde mogelijk?
4
