Hoorcolleges
Hoorcollege 1
Wat is ethiek en waar is ze goed voor?
Opbouw
- Waarom ethiek?
- Verkenning, wat is ethiek? Ethiek is een normatieve wetenschap, een wetenschap die vraagt
naar normen/wat mag/wat niet mag/wat goed is/wat niet goed is/wat waardevol is/wat niet
waardevol is. Ethiek vraagt naar standaarden, naar grenzen van gedrag, wat hoort/wat niet
hoort. Daarin onderscheidt de ethiek zich van sociale wetenschappen. De meeste sociale
wetenschappen vragen naar hoe het is (stand van zaken in de werkelijkheid), en niet naar hoe
het zou moeten zijn of wat goed is.
- Waaraan ontlenen we standaarden van goed gedrag? Hoe weten we wat goed handelen is?
- Relatie tussen ethiek en sociale wetenschappen
Waarom meer aandacht voor ethiek? Structurele factoren in de samenleving waarom ethiek steeds
belangrijker is! De factoren/oorzaken waarom we steeds meer over ethische zaken spreken:
- Wegvallen strakke kaders (religie, politieke ideologieën); we moeten zelf ethisch ‘aan de slag’
(individualisering). Er was ooit een situatie waarin mensen waren ondergebracht in hele grote
kaders/structuren. De structuren bepaalden sterk wat goed/niet goed was. Religie is bij uitstek
een grote structuur die zegt ‘Dit is goed gedrag’. Religie is nog steeds belangrijk, maar niet
meer zó belangrijk als dertig jaar geleden. Er heeft secularisatie plaatsgevonden. Mensen
werden op zichzelf teruggeworpen en hadden vrijheid om zelf vragen te stellen, in plaats van
een vastgesteld kader vanuit de religie te hebben. Dit betekende dat je meer gaat nadenken
over waarden en normen, over de ethiek: de goedheid van handelen is niet meer
vanzelfsprekend, maar voorwerp van discussie. Vrijheid gaat samen met discussie. Ethiek is
discussie: nadenken over goed en fout. Jouw identiteit was vroeger al bepaald door het
sociale segment, waarin je toe behoorde. Dus ook de samenlevingsstructuur werkte
normerend. Ook de politieke partijen deelt de samenleving in middels normerende kaders. Dit
is een stuk minder geworden.
- Snelle veranderingen roepen nieuwe vragen op (waarop wet/regelgeving en protocollen niet
direct een antwoord hebben). In een samenleving waarin er veranderingen plaatsvinden, is
het per definitie zo dat de wetten, regels en protocollen niet toereikend kunnen zijn. In een
dynamische tijd is er altijd nog het eigen denkvermogen van mensen: hoe zit het dan met dit
protocol in deze situatie?
Veranderingen vanwege globalisering (relativering van eigen cultuur .. en reactie daarop).
Met het coronavirus zien we dagelijks de effecten van de globalisering. In de ontmoeting
van culturen roept globalisering allerlei vragen op: Zij zijn anders dan wij, wat is goed?
Eigenlijk moeten we de andere cultuur respecteren, of niet? Moeten we niet strak in onze
eigen cultuur gaan staan? Dit is een discussie die met ethiek te maken heeft, er zijn
veranderingen in de wereld waar we ons mee verhouden.
Veranderingen vanwege technologische ontwikkelingen (digitalisering). Ons leven wordt
makkelijker en sneller, maar veranderen die ook met de manier waarop wij leven? We
hebben nu veel contacten via social media, dit is makkelijker en sneller. Maar verandert
onze vriendschap ook door social media? Verandert intimiteit?
Ethiek is de laatste jaren populairder geworden. Er ontstonden dus nieuwe
vraagstukken/ontwikkelingen, waardoor er steeds meer behoefte aan ethiek is. Veranderingen
brengen ethische vragen op. Ethiek heeft te maken met het eigen denkvermogen van de mens, zelf
over dingen nadenken. Hoe verhoud je je dan tot vaststaande regels en protocollen?
Waarom meer aandacht voor ethiek?
- Veranderingen in de beroepssector: verzakelijking (nadruk op effectiviteit/efficiëntie, meer
zakelijk werken). Meer integrale aanpak en samenwerking (cliënt wordt gezien vanuit
meerdere disciplines).
Wat betekent dat voor de waarden en normen in de beroepsgroepen? Effectiviteit en
efficiëntie zijn wel mooi, maar mogen de kwaliteit van het werk niet onderdrukken. En de
integrale aanpak, hoe verhouden onze competenties zich van elkaar (tussen collega’s).
Samenwerking is leuk, maar roept nieuwe ethische vragen op.
, Wat betekent dit voor de privacy van de cliënt (wat wordt gedeeld)?
- Over deze veranderingen en de relevante waarden/normen spreken we sowieso. De ethische
theorieën helpen de discussie te structureren, en om een richting te wijzen. Als je wilt praten
over de criteria van het handelen, wat wel en niet mag, mag je wel wat achtergrond gebruiken.
Precies de ethiek als discipline heeft deze achtergrond en helpt om helderheid te krijgen over
de normatieve dimensie. We hebben bepaald materiaal, bepaalde manier van vragen,
bepaalde theorieën om meer helderheid te scheppen over de vragen waar we dagelijks op de
werkvloer over praten.
Verkenning: wat is ethiek?
- Bij ethiek gaat het om een bepaalde dimensie van ons handelen … die naast andere
dimensies staat. Je handelen als pedagoog heeft een financieel, maatschappelijk, ethisch,
etc. aspect. Er wordt een bepaalde manier van kijken aangeleerd.
- Normen: standaarden, regels (duidelijk, vast).
- Er zijn vele soorten normen: juridische, fatsoens-, veiligheids-…
Vb. een hand geven; een helm dragen op de bouw.
- Waarden: kwaliteiten waarop we gericht zijn. Waarden kunnen uiteenlopende betekenissen
hebben. Kwaliteiten die van zichzelf goed zijn, waardoor wij ons hiertoe aangetrokken voelen.
Waarden hebben een bepaalde feelgood klank, maar ze zijn wel vaag. Een waarde is
‘rechtvaardigheid’: kan nogal verschillen in de invulling, maar heeft wel een feelgood element.
Als er een situatie is waarin mensen het niet met elkaar eens zijn, maar als je die mensen wel
bij elkaar wilt houden, noem dan een waarde waar iedereen het over eens is: ‘Ja, maar we
moeten elkaar wel respecteren’ of ‘We moeten wel allemaal onze verantwoordelijkheid
nemen’. Het helpt om bestaande verschillen te maskeren en net te doen of er geen probleem
is. Wat is dan de precieze betekenis van deze waarde in deze specifieke situatie?
- In beroepscodes ‘waardigheid’ omschreven als respect voor:
Zelfbeschikking.
Recht op participatie.
Behandelen van persoon als geheel.
Ontwikkelen van de kracht van mensen.
Maar.. Is het bloeiende kind ook het participerende kind? Als een kind niet mee wil doen,
ga je dan voor de kracht van mensen of voor zelfbeschikking? In participatie kan iemand
één ding van zichzelf kwijt waar hij heel goed in is en die willen vooral mee doen in dit ene
dingetje: optimaal recht op participatie, maar de persoon komt niet als geheel tot zijn
recht. Hoe verhoudt dit zich dan tot elkaar?
Conclusie: deze begrippen hebben alleen zin in de beroepscode als we ons oefenen om te zien hoe
de waarde in een specifieke situatie van toepassing is en hoe deze waarden zich verhouden tot
elkaar. Dit roept discussies op.
Waarden (vervolg)
Alle beroepen hebben kernwaarden (geneeskunde, politie). Soms botsen die waarden met
bijvoorbeeld de werkgever. Op een politieauto staat ‘waakzaam en dienstbaar’. De politie heeft een
opsporingstaak (waakzaamheid), maar we verwachten van de politie ook dat ze mensen bijstaan in
een gevaarlijke situatie (dienstbaar). Vaak gaat het wat ingewikkelder met de waarden.
Als orthopedagoog werk je in een organisatie. Het kan gebeuren dat de kernwaarden van jouw
beroepsgroep in conflict komen met belangen van de organisatie. Wat moet je dan doen? Heb je dan
een organisatieloyaliteit of een beroepsgroeployaliteit? Dit is een ethisch conflict op het niveau van
kernwaarden.
Het is mogelijk om dilemma’s vanuit kernwaarden te belichten: welke kernwaarden staan tegenover
elkaar?
Waarden en normen hebben elkaar nodig
- Normen zijn nodig om waarden te concretiseren. Als je alleen maar in waarden praat, zeg je
niks. Je houdt de club bij elkaar, maar je zegt niks.
- Waarden zijn nodig om normen te begrijpen en om ze toe te lichten. Als je alleen maar in
normen praat en mensen vragen jou om de regels uit te leggen/waarom de regels er zijn/waar
, de regels goed voor zijn, heb je de waarden nodig. In een discussie over normen kan het
gebeuren dat we op het waardeniveau moeten gaan zitten om de normen te verduidelijken.
Casus normen – waarden
- Conflict in jongerenopvang over ‘je kamer opruimen’ (norm). De groep daagt de groepsleiding
uit … die streng optreedt.
- Er ontstaat een uitzichtloos machtsspel.
- Het gesprek wordt verschoven naar achterliggende waarden: waarom is kamer opruimen
belangrijk? Het is gerelateerd aan een ordelijk leven en aan zelfstandigheid en ontplooiing.
Dus niet op de norm fixeren, maar de focus op de waarde leggen. Dit is een meer ontspannen
gesprek. In discussies zie je dat men op basis van normen een welles-nietes spel krijgt, door
je te richten op de waarden krijg je een verzachting van het conflict. Over de waarden ben je
het vaak wel allemaal eens.
Verkenning: wat is ethiek?
- Moraal: een set opvattingen binnen een groep; ze worden als vanzelfsprekend beleefd. In de
groep hebben we vanzelfsprekendheden die onze moraal uitmaken. Als een student een
vraag stelt, antwoordt de docent hierop. Dit is de moraal van hoe je met elkaar omgaat. Stel je
hebt een aantal mensen uit verschillende subculturen, daar ontstaan verschillen over handen
schudden. Je krijgt hier ongemakkelijke discussies over. Juist door vanzelfsprekendheden is
een discussie over moralen ongemakkelijk.
- Ethiek: (wetenschappelijke) reflectie. Ethiek is een wetenschap van het nadenken over
goed/kwaad. Wetenschap betekent dat je afstand neemt van iets en dat je erover nadenkt. De
vanzelfsprekendheid wordt doorbroken, maar je gaat meer rationeel naar
vanzelfsprekendheden kijken.
- Ieder mens heeft een moraal en is tot ethiek in staat. Enerzijds zitten wij als mens in onze
vanzelfsprekende moraal (dagelijkse bezigheden) en tegelijkertijd kunnen we ook nadenken
(was het wel goed wat we deden, wat zijn de achtergronden van wat we doen, wat zijn onze
kernwaarden). We staan dan even stil en gaan los van onze vanzelfsprekendheden de
wetenschappelijke ethische vragen stellen. Moraal en ethiek hebben dus met elkaar te maken.
Mensen … dieren …
- Frans de Waal, etholoog die onderzoek doet naar primaten (hogere apensoorten).
- Zijn stelling: dieren hebben ook moraal. De ethische gevoeligheid is ook bij dieren aanwezig.
Ethiek is niet zomaar iets menselijks, maar iets wat ook in het dierenrijk aanwezig is en dus in
onze genen zit. Empathie, compassie, etc. zit in onze genetische structuur.
- Experiment: twee apen moeten taken doen en worden voor de taak beloond. Op een gegeven
moment wordt de ene aap anders beoordeeld dan de andere aap. De ene krijgt een
komkommer en de andere een druif (lekkerder). De aap die de komkommer krijgt, protesteert.
- Er zijn wel verschillende interpretaties van dit experiment.
‘Ik wil dat’: niet-morele impuls: geen ethische reflex, maar een directe reflex: Een beest
ziet druif en wil druif: ‘Ik wil dat’: niet-morele impuls.
‘Dit is onrechtvaardig’: morele overweging: Frans de Waal zijn opvatting. Dit is een
ethische interpretatie, een redenering over standaarden. De aap kan de reflectie maken,
maar we weten dit niet zeker, want we kunnen moeilijk in het brein van het beest kijken.
Waaraan ontlenen we standaarden van goed gedrag?
(NB standaarden van goed en kwaad zijn geen feiten die je kunt onderzoeken. Hoogstens kun je
onderzoeken wat mensen vinden van die standaarden-, maar de standaarden zelf zijn geen feiten).
De standaarden zijn dus geen empirische data. Hoogstens zijn empirische data wat mensen vinden
van die standaarden.
Hoe kennen we die standaarden dan?
- Via ethische theorieën.
- Via algemeen aanvaarde waarden in onze samenleving.
(NB ook al weet ik dat het elders anders gaat/dat daar andere standaarden zijn, ik heb me wel te
houden aan de standaarden van onze samenleving). In een tijd van globalisering is dit tricky, we gaan
namelijk onze eigen standaarden relativeren: we hebben hier wel respect voor de cliënt, maar in
Afghanistan hebben ze geen respect voor een mensenleven, dus waarom zouden we dat hier dan wel
, hebben? Echter, zo werkt het niet. De beroepsgroep heeft standaarden waar zij zich aan moeten
houden. De standaarden zijn in de beroepsgroep vertaald naar de beroepscode. We kunnen op een
gezonde manier over de standaarden praten.
We moeten de vraag stellen hoe het nadenken over de standaarden zich verhoudt tot empirisch
sociaal wetenschappelijk onderzoek.
Onderscheid ethieksociale wetenschappen
- Beide disciplines kijken naar de mens en zijn handelen … maar op een verschillende manier.
- De sociale wetenschapper moet nadenken over ethische problemen. Maar hoe doen we dit?
We hebben enerzijds kennis over hoe de mens in elkaar zit. We hebben anderzijds de ethiek
die zegt: dit is goed en dit is niet goed. Hoe verhouden deze twee manieren van kijken zich
ten opzichte van elkaar?
- De sociale wetenschapper verklaart menselijk gedrag.
- De ethiek beoordeelt menselijk gedrag.
Een voorbeeld
- Een ontspoorde jongere …
- Je zegt vanuit de ethiek: fout wat hij doet. Je veroordeelt.
- Je zegt vanuit de sociale wetenschappen: Maar weet je hoe het is ontstaan? Weet je hoe hij is
opgevoed? Je harde ethische oordeel over het gedrag van de jongere wordt verzacht, je krijgt
begrip als je snapt wat er achter zit. Een sociaalwetenschappelijke verklaring kan het harde
oordeel over het gedrag verzachten. Echter, dit kan nooit 100% zijn: ik snap wat hij doet en
daarom keur ik het goed. Ook al word je harde oordeel verzacht, zeg je niet dat de ontspoorde
jongere allemaal dingen mag doen die verboden zijn.
Sociale Wetenschappen – Ethiek
Begrijpen van gedrag vs Beoordelen van gedrag
Kijken naar (mechanismen in) verleden vs Kijken naar handeling op zich (mag dit of mag dit niet)
Neutraal vs Normatief/waardegeladen (neem een normatieve positie aan, je MOET dit zo doen, een
hard idee over wat wel/niet mag: hier streef je naar in de ethiek).
Of de Sociale Wetenschappen zo neutraal zijn als ze zeggen dat ze zijn, is een punt in debat. Sociale
Wetenschappen koesteren vaak de illusie dat ze neutraal zijn. De neutraliteit blijkt toch niet zo hard
waargemaakt te kunnen worden als dat gezegd wordt. Het idee is wel dat ze neutraal willen zijn.
Maar wel allerlei vormen van interactie
De ontspoorde jongere is een voorbeeld van interactie tussen sociale wetenschap en ethiek.
- Gevaar: ‘psychologisering van het morele’ (psychologische verklaring ‘elimineert’ het morele
oordeel). Iemand kan een morele positie innemen: discipline is belangrijk. Stel je voor dat een
van de kameraden zegt: je bent gedisciplineerd opgevoed en daarom vind jij dat zo belangrijk.
Iemand gaat de waarde die iemand aan discipline heeft verklaren vanuit een sociaal
wetenschappelijke achtergrond. Je ontkent het dan eigenlijk als norm voor de groep in het
geheel. Discipline is dan geen groepswaarde meer, maar een persoonlijke eigenschap. Als je
dit in discussies doet, haal je de morele angel eruit. Je hebt dan geen morele discussie meer,
want het gaat over standaarden die we allemaal met elkaar delen. De standaard wordt
gereduceerd tot een persoonlijke eigenschap. Dit is een gevaar van de psychologisering van
het morele.
- Anderzijds: begrip voor gedrag: verzachting: casus: Titus woont in stichting voor begeleid
kamerbewoning, komt ’s ochtends moeilijk zijn bed uit, en daarmee te laat op zijn stage.
- Maar hij vertelt dat hij ’s nachts angsten heeft, slecht slaapt en niet naar bed durft te gaan. Je
oordeel wordt verzacht. Je gaat niet meer zo onverbiddelijk hard zeggen: Je moet je bed uit!
De norm blijft wel bestaan, maar je begrip wordt groter door je wetenschappelijke kennis.
Het puberbrein: toenemende kennis (discussie: niet alleen fysiologisch gedetermineerd,
hersenontwikkeling ook gevolg van omgevingsinvloeden).
Discussie: de regulerende en plannende onderdelen van het puberbrein ontwikkelen zich in schokken
in de loop van de adolescentie. We hebben geaccepteerd dat pubers moeilijker kunnen plannen. Deze
discussie is ingezet vanuit een fysiologisch proces: de plannende vermogens is een fysiologisch
