Gezondheidspsychologie – Samenvatting Hoofdstuk 1 t/m 7
(Deel 1 – gezond zijn en blijven)
Hoofdstuk 1 – Wat is gezondheid?
1.1 Wat is gezondheid? Veranderende perspectieven
Sociale determinant: een factor die de gezondheid in positieve of in negatieve zin
beïnvloedt. Een sociale determinant verwijst naar de mate en de kwaliteit van sociale
steun in het gezin, de buurt en de (sub)cultuur.
Hippocrates de vier humores (lichaamsvloeistoffen):
- Gele gal (cholerisch/boosaardig)
- Zwarte gal (droefenis)
- Slijm (kalm/flegmatisch)
- Bloed (optimistisch/sanguine)
Etiologie: de oorzaak van een ziekte.
Theorie: een algemene aanname of aannamen over een aspect van de wereld
waarin we leven of over mensen in die wereld die al dan niet door bewijs wordt
ondersteund.
Descartes (1596-1650) lichaam en geest zijn afzonderlijke entiteiten.
Dualisme: het idee dat lichaam en geest afzonderlijke eenheden zijn (vergelijk met
Descartes).
- De geest is ‘niet-materieel’ niet zichtbaar, zoals bij gevoelens/gedachten.
- Het lichaam is ‘materieel’ tastbare stof, zoals hersenen en het hart.
Mechanistische benadering: een benadering die het gedrag reduceert tot het
niveau van het orgaan of de lichamelijke functie. Geassocieerd met het biomedisch
ziektemodel.
- Het idee van het lichaam als machine, dat alleen kon worden doorgrond in
termen van zijn onderdelen en waarbij inzicht in ziekten werd verkregen via
het bestuderen van cellulaire en fysiologische processen.
Biomedisch ziektemodel: de opvatting dat ziekten en symptomen een
achterliggende fysiologische verklaring hebben en dat daarmee ook genezing
mechanistisch en rechtlijnig werkt (ook wel: diagnose-receptmodel).
- Een ziekte heeft een oorzaak die via medische interventie kan worden
genezen.
- Reductionistisch: het reduceert de geest het lichaam en het menselijk gedrag
tot lichaamscellen of neutrale of biochemische activiteit, en verklaart
problemen ook alleen op dit niveau.
Psychosomatische geneeskunde (Freud) heeft psychologie als vakgebied voor de
geneeskunde en onderstreept het belang van de noodzaak van de rol van
psychologische en sociale factoren bij de etiologie, het beloop en de effecten van
ziekte in aanmerking te nemen.
,Biopsychosociaal ziektemodel: het standpunt dat ziekten en symptomen door een
combinatie van lichamelijke, sociale, culturele en psychologische factoren kunnen
worden verklaard.
ICF: International Classification of Functioning, Disability and Health.
Het vernieuwde model van het ICF biedt een standaardtaal voor alle hulpverleners
om betrokkene te beschrijven als:
- Menselijk organisme: beschrijven van functies, bijvoorbeeld: verminderd
geheugen.
- Menselijk handelen: wat kan iemand zelf, bijvoorbeeld: huis schoonhouden.
- Participatie: beschrijven of iemand kan meedoen aan het maatschappelijk
verkeer, bijvoorbeeld: deelnemen aan het verkeer.
Daarbij onderscheidt het ICF verschillende factoren die het functioneren kunnen
beïnvloeden:
- Medische factoren (zoals de aandoening).
- Persoonlijke factoren (zoals leeftijd, gewoonten).
- Externe factoren (huis, hulpmiddelen, mantelzorg).
Mortaliteit (overlijden): meestal uitgedrukt in de vorm van sterftecijfers, ofwel het
aantal sterfgevallen in een gegeven populatie en/of in een gegeven jaar
toegeschreven aan een bepaalde aandoening.
- Bijvoorbeeld het aantal sterfgevallen als gevolg van kanker onder vrouwen in
2000.
Alle sterktecijfers/cijfers die te maken hebben met ziektes zijn van belang, omdat ze
aantonen dat ons eigen gedrag aanzienlijk bijdraagt aan onze gezondheid en onze
kans op overlijden.
Volgens de WHO worden de gezonde levensverwachting en subjectief welzijn als het
belangrijkst beschouwd.
1.2 Individuele, culturele en leeftijdgerelateerde perspectieven op gezondheid
Sociale representatie van gezondheid: datgene wat bepaalde groepen mensen
onder gezondheid verstaan.
Drie verschillende antwoorden op de vraag: ‘Wat betekent gezondheid voor u?’:
- Gezondheid betekent ‘een overwegend gevoel van welzijn.’
- Gezondheid heeft te maken met ‘de afwezigheid van symptomen van ziekte’.
- Gezondheid is zichtbaar in ‘de handelingen waartoe een lichamelijk gezond
persoon in staat is’.
Gezondheidsgedrag: gedrag, ongeacht de gezondheidstoestand waarin men zich
bevindt, dat is bedoeld om de gezondheid te beschermen, te bevorderen of in stand
te houden. (Bijvoorbeeld het eten van gezonde voeding).
,Gezondheid wordt in het algemeen beschouwd als een toestand van evenwicht
tussen lichamelijk, psychologisch, emotioneel en sociaal welbevinden.
In een onderzoek van Blaxter konden verschillende opvattingen van gezondheid
worden geïdentificeerd:
1. Gezondheid als niet ziek: geen symptomen, geen bezoek aan artsen, daarom
ben ik gezond.
2. Gezondheid als gedrag: ‘zij zijn gezond omdat ze goed voor zichzelf zorgen,
sporten etc.’(meestal van toepassing op anderen).
3. Gezondheid als psychosociaal welzijn: gezondheid in mentaal opzicht;
bijvoorbeeld zich mentaal in harmonie voelen, zich trots voelen of van het
gezelschap van anderen genieten.
4. Gezondheid als bezit: uit een sterke familie komen, snel herstellen na
operaties.
5. Gezondheid als lichamelijke fitheid en vitaliteit: vooral genoemd door jongere
respondenten. Daarnaast is het mannelijk gezondheidsbegrip vaker
gekoppeld aan ‘zich fit voelen’ en dat van vrouwen aan ‘zich energiek voelen’.
Vrouwen zien gezondheid ook meer als sociaal perspectief, in de vorm van
levendig zijn en goede relaties met anderen hebben.
6. Gezondheid als functie: het vermogen om taken te verrichten, om te doen wat
je wilt wanneer je dat wilt, zonder belemmeringen van een slechte gezondheid
of lichamelijke beperkingen.
WHO’s definitie van gezondheid: ‘een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk
en sociaal-maatschappelijk welzijn en (…) niet alleen als de afwezigheid van ziekte
of invaliditeit.’
Holistische benadering: men kijkt niet alleen naar het zuiver lichamelijke of
waarneembare, maar naar het hele wezen.
Collectivistische benadering: een culturele filosofie die de nadruk legt op het
individu als deel van een groter geheel en op handelingen die meer door collectieve
dan door individuele behoeften en wensen worden gemotiveerd.
Individualistische benadering: een culturele filosofie die de verantwoordelijkheid in
handen legt van het individu; het zijn de individuele behoeften en wensen (en niet die
van de groep) die het gedrag motiveren.
Ziekteattributie: toekenning van de oorzaak van een ziekte. Voor dezelfde ziekte
kunnen twee personen geheel andere redenen aangeven.
- Bij externe ziekteattributies legt men de oorzaak van de ziekte buiten de
persoon, door die toe te schrijven aan het lot, verkeerde informatie of een
losliggende traploper.
- Bij interne ziekteattributies zoekt men de oorzaak bij zichzelf. Bijvoorbeeld ‘Ik
heb te weinig weerstand opgebouwd’ of ‘Ik heb de traploper niet goed
vastgemaakt’.
Gebreken of beperkingen van het cognitieve functioneren (als gevolg van leeftijd,
ongelukken, ziekte of handicap) zijn van invloed op de opvatting van gezondheid.
, Kwalitatieve methoden: maken gebruik van beschrijvingen (kwalificaties) van de
ervaringen, aannamen en gedragingen van een bepaalde groep mensen.
Kwantitatieve methoden: gaan uit van berekeningen (kwantificaties) van de
frequentie of de hoeveelheid ervaringen, aannamen en gedragingen van een grote,
representatieve groep mensen.
Kinderen jonger dan zeven jaar verklaren ziekte meestal op ‘magisch’ niveau:
- Onbegrip: het kind geeft irrelevante antwoorden of ontwijkt vragen,
bijvoorbeeld: ‘De zon veroorzaakt een hartaanval’.
- Fenomenalisme: er is meestal sprake van een teken of geluid dat het kind op
enig moment met de ziekte in verband heeft gebracht, maar er is weinig
begrip van oorzaak en gevolg, bijvoorbeeld: ‘Verkoudheid is als je veel moet
snuiten.’
- Aangestoken worden: ziekte is meestal afkomstig van een persoon of
voorwerp dat dichtbij is, maar waarmee het kind niet noodzakelijkerwijs
contact heeft, bijvoorbeeld: ‘Je krijgt mazelen van andere mensen, gewoon
door langs ze te lopen.’
Bibace en Walsh beschrijven verklaringen van ziekte van kinderen rond het achtste
tot elfde jaar als concreter en gebaseerd op een logische reeks gebeurtenissen van
oorzaak en gevolg:
- Besmetting: kinderen begrijpen in deze fase dat ziekte verschillende
symptomen kan hebben en ze erkennen dat bacteriën of zelfs hun eigen
gedrag ziekten kunnen veroorzaken, bijvoorbeeld: ‘Je wordt verkouden als je
zonder jas naar buiten gaat en dan komt het in je lichaam.’
- Internalisatie: ziekte bevindt zich in het lichaam, maar het proces waardoor de
symptomen zich voordoen, begrijpen ze slechts gedeeltelijk. Een verkoudheid
kan worden veroorzaakt door bacteriën van buitenaf die worden ingeademd.
Deze kinderen kunnen onderscheid maken tussen organen in het lichaam en
de functie ervan en ze kunnen specifieke, eenvoudige informatie omtrent
ziekte begrijpen. Ze kunnen ook inzien welke rollen behandeling en
persoonlijk handelen hebben voor het herstel van de gezondheid.
Voor een puber zijn verklaringen gebaseerd op interacties tussen de persoon en zijn
omgeving:
- Fysiologisch: rond het elfde jaar bereiken kinderen deze fase en de meesten
kunnen ziekte nu definiëren in termen van specifieke lichamelijke organen of
functies; met het ouder worden beginnen ze inzicht te krijgen in verschillende
lichamelijke oorzaken, bijvoorbeeld genen, milieuvervuiling en gedrag.
- Psychofysiologisch: tijdens de late puberteit (± 14 jaar) en tijdens de
volwassenheid begrijpen veel mensen dat er sprake is van interactie tussen
lichaam en geest, en begrijpen of accepteren zij de rol van stress, tobben
enzovoort bij de verergering of zelfs het ontstaan van ziekte. Toch bereiken
veel volwassenen dit niveau van inzicht niet; zij blijven cognitief simplistische
verklaringen gebruiken voor ziekten.
