Samenvatting
PB1302
Wetenschapsfilosofie
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de lijn van de tekst in yOUlearn van de cursus Wetenschapsfilo-
sofie (PB1302). De samenvatting betreft het boek van Dooremalen, De Regt & Schouten
(2017), Exploring Humans, 6e druk. Amsterdam: Boom.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Belangrijk persoon
Belangrijk gedachtegoed
Biografie
Korte samenvatting
Tentamenstof uit yOUlearn
2
,Inhoud
Deel 1 – Kenleer ......................................................................................................................... 7
Introductie: tussen scepticisme en sciëntisme .................................................................. 7
Inleiding op deel I ............................................................................................................... 8
1.1 Antieke Griekse filosofie................................................................................................... 8
1. Vanuit de grot: rationalisme en empirisme in de oudheid ............................................ 8
1.1 Introductie ................................................................................................................ 8
1.2 Plato’s rationalisme .................................................................................................. 9
1.3 Aristoteles’ empirisme ........................................................................................... 10
Biografieën ................................................................................................................... 12
Korte samenvatting ...................................................................................................... 12
1.2 Revolutie......................................................................................................................... 12
2. De zuilen van Hercules voorbij: een nieuwe wetenschap(sfilosofie) .......................... 13
2.1 Introductie .............................................................................................................. 13
2.2 Het aristotelisch-middeleeuwse wereldbeeld ....................................................... 13
2.3 Bacons nieuwe methodologie ................................................................................ 13
2.4 De wetenschappelijke revolutie ............................................................................. 15
2.5 Inventarisatie: de hoofdkenmerken van de wetenschappelijke revolutie ............ 15
Biografieën ................................................................................................................... 16
Korte samenvatting ...................................................................................................... 16
1.3 Verlichting ...................................................................................................................... 17
3. Achter een sluier van ideeën: het vroegmoderne rationalisme en empirisme ........... 17
3.1 Introductie .............................................................................................................. 17
3.2 René Descartes ....................................................................................................... 17
3.3 De Britse empiristen (Locke, Berkeley, Hume) ...................................................... 18
Biografieën ................................................................................................................... 21
Korte samenvatting ...................................................................................................... 22
1.4 Grenzen aan de wetenschap .......................................................................................... 22
4. Grenzen aan de wetenschap: Hume en Kant over menselijke kennis ......................... 22
4.1 Introductie .............................................................................................................. 22
4.2 David Hume en de menswetenschap ..................................................................... 22
4.3 Immanuel Kant en de grenzen aan kennis ............................................................. 27
Biografie ....................................................................................................................... 32
Korte samenvatting ...................................................................................................... 32
3
,Deel 2 – Wetenschapsfilosofie ................................................................................................. 33
Inleiding op deel II ............................................................................................................ 35
2.1 Verklaren of begrijpen .................................................................................................... 35
5. Het begrijpen van mensen: positivisme en hermeneutiek .......................................... 35
5.1 Introductie .............................................................................................................. 35
5.2 Positivisme.............................................................................................................. 36
5.3 Positivisme en de sociale wetenschappen ............................................................. 37
5.4 Sociale versus natuurwetenschappen, subjecten versus objecten ....................... 38
5.5 Hermeneutiek......................................................................................................... 38
5.6 Verstehen: een methode voor de sociale wetenschappen ................................... 39
5.7 Verstehen onder vuur ............................................................................................ 39
Biografieën ................................................................................................................... 40
Korte samenvatting ...................................................................................................... 41
2.2 Logisch positivisme ......................................................................................................... 41
6. Logisch positivisme: het formele, het feitelijke en het fictieve ................................... 41
6.1 De Weense kring .................................................................................................... 41
6.2 Naar een kritiek op de metafysica ......................................................................... 42
6.3 Het formele en het feitelijke .................................................................................. 42
6.4 Verificatie als demarcatie ....................................................................................... 43
6.5 Een nieuwe taakomschrijving voor filosofen ......................................................... 43
6.6 Wittgenstein opnieuw beschouwd ........................................................................ 44
6.7 Een fenomenale basis voor wetenschap ................................................................ 45
6.8 Fysicalisme.............................................................................................................. 45
6.9 Een fysicalistische basis voor wetenschap ............................................................. 46
6.10 Eenduidige wetenschap ....................................................................................... 46
6.11 Conclusie .............................................................................................................. 47
Biografieën ................................................................................................................... 47
Korte samenvatting ...................................................................................................... 48
2.3 Kritisch rationalisme ....................................................................................................... 48
7. Kritisch rationalisme: de wetenschap op palen boven een moeras ............................ 49
7. 1 Introductie ............................................................................................................. 49
7.2 Popper en de Weense kring ................................................................................... 49
7.3 Het cruciale jaar 1919 ............................................................................................ 49
7.4 Van verificatie, via conformatie naar falsificatie.................................................... 50
7.5 Falsificationisme ..................................................................................................... 51
7.6 Kritisch rationalisme ............................................................................................... 53
4
, 7.7 Het rationaliteitsprincipe in de sociale wetenschappen ........................................ 54
7.8 Kritiek op het kritisch rationalisme ........................................................................ 56
7.9 Inventarisatie .......................................................................................................... 57
Biografieën ................................................................................................................... 57
Korte samenvatting ...................................................................................................... 57
2.4 Sociale structuren ........................................................................................................... 58
8. Taalspel en paradigma’s: denken van binnenuit ......................................................... 58
8.1 Introductie .............................................................................................................. 58
8.2 Ludwig Wittgenstein – Philosophical Investigations .............................................. 59
8.3 Nog meer steun voor het relativisme .................................................................... 60
8.4 Thomas Kuhns wetenschapsvisie ........................................................................... 61
Biografieën ................................................................................................................... 66
Korte samenvatting ...................................................................................................... 66
2.5 Het failliet ....................................................................................................................... 67
9. Onderzoeksprogramma’s en methodologische anarchie: competitie en vrijheid ...... 67
9.1 Introductie .............................................................................................................. 67
9.2 Het demarcatieprobleem ....................................................................................... 67
9.3 Lakatos’ antwoord op Popper en Kuhn .................................................................. 68
9.4 Drie varianten van het falsificationisme ................................................................ 68
9.5 Onderzoeksprogramma’s ....................................................................................... 69
9.6 Kuhns antwoord op Lakatos ................................................................................... 70
9.7 Het methodologisch anarchisme van Paul Feyerabend ......................................... 71
9.8 Een anarchistische kennistheorie........................................................................... 71
9.9 Methodologische anarchie versus de wetenschappelijke methode ..................... 71
9.10 De Sokal-affaire .................................................................................................... 72
Biografieën ................................................................................................................... 73
Korte samenvatting ...................................................................................................... 73
Deel 3 – Epiloog ........................................................................................................................ 74
3.1 Pragmatisme................................................................................................................... 75
11. Pragmatisme: wetenschapsfilosofie in Amerikaanse stijl .......................................... 75
11.1 Introductie ............................................................................................................ 75
11.2 Verwarring over de eenheid binnen het pragmatisme ........................................ 76
11.3 Oorsprong van de term pragmatisme .................................................................. 76
11.4 Peirce’ Fixation of Belief ....................................................................................... 77
11.9 James over waarheid en werkelijkheid ................................................................ 80
11.10 De ethiek van geloof........................................................................................... 81
5
, 11.11 Pragmatisme en wetenschap ............................................................................. 82
Biografieën ................................................................................................................... 83
Korte samenvatting ...................................................................................................... 83
12. Naturalisme: filosofie op het randje van de wetenschap .......................................... 83
Intermezzo: Darwins evolutietheorie........................................................................... 83
12.5 Darwinistische epistemologie en genaturaliseerde wetenschapsfilosofie .......... 87
Biografieën ................................................................................................................... 88
Korte samenvatting ...................................................................................................... 88
6
,Deel 1 – Kenleer
Wat is kennis?
De vraag hoe wij de wereld kunnen leren kennen, stelt de mens zich al vele eeuwen. In de
Europese geschiedenis duikt die vraag voor het eerst concreet op rond 600 voor Christus, in
Griekenland. Daarmee staan de oude Grieken aan de wieg van de westerse filosofische tradi-
tie. Onze zoektocht begint dan ook daar. Eerst zien we hoe de oude Grieken tussen 600 en
300 voor Christus de wereld zagen, en hoe dit wereldbeeld hun gedachten over kennisverga-
ring vormgaf. Daarna maken we een grote sprong door de geschiedenis. Na 300 voor Chris-
tus ligt (met name in het Romeinse rijk) de nadruk van de filosofie meer op ethiek, recht en
politiek. Na de Romeinse tijd zorgt de macht van de katholieke kerk en de verbreiding van
het geloof ervoor dat de kritische vragen over de wereld doven. Pas in de nadagen van de
middeleeuwen zien we daar verandering in komen. Er ontvouwt zich, grofweg tussen 1500
en 1650, een ware revolutie in Europa, waar steeds meer kritische denkers het juk van het
geloof afwerpen en proberen tot een meer wereldlijke filosofie over de werkelijkheid te
komen. Die wetenschappelijke revolutie leidt uiteindelijk tot de Verlichting, een periode
waarin veel Griekse filosofie werd herontdekt en als inspiratiebron diende. Tijdens die peri-
ode worden uiteenlopende posities ten aanzien van de werkelijkheid verkend. Rationalisme,
empirisme en idealisme raken weer verankerd in filosofische werken, bijvoorbeeld van Des-
cartes, Locke en Berkeley, en worden daarmee de fundamenten voor onze huidige filosofie.
De bijdragen van de verlichtingsfilosofie monden uiteindelijk uit in het werk van twee filoso-
fen die voor een groot deel bepalend zijn geworden voor onze huidige kijk op de werkelijk-
heid: Hume en Kant. Met hun werk verandert ook langzaam de centrale vraag. Hume en
Kant spreken zich niet alleen meer uit over de vragen: ‘wat is kennis?’ en ‘hoe komen wij tot
kennis?’, maar betrekken deze vragen ook steeds meer expliciet op de wetenschap. De vraag
wordt dus: ‘wat is wetenschappelijke kennis?’ en ‘is er een duidelijke grens te trekken tussen
wetenschappelijke kennis en andere kennissystemen?’
Introductie: tussen scepticisme en sciëntisme
De wetenschap wordt wel gezien als de ultieme menselijke prestatie. En ze heeft inderdaad
veel tot stand gebracht, zou uiteindelijk al onze problemen kunnen oplossen en lijkt ons de
werkelijkheid steeds beter te doen begrijpen. Volgens het ▌sciëntisme stijgt de wetenschap
uit boven alle pogingen om ons van kennis te verzekeren: haar wetten bieden zekerheid. We
denken inderdaad in een tijdperk van zekerheid te leven, maar is dat wel terecht? Weerspie-
gelt de wetenschap in haar theorieën werkelijk de natuur? Zullen we ooit iets met absolute
zekerheid weten? Het onderzoek van de werkelijkheid is een menselijke bezigheid, en men-
sen zijn beperkte wezens. Is het niet aannemelijker dat waarheid en zekerheid ver buiten de
menselijke vermogens liggen?
Misschien moet de conclusie wel zijn dat we niets weten, en dat we nooit zullen weten.
Volgens het ▌scepticisme zijn wetenschappers niets anders dan gelovigen. Sceptici – of
postmodernisten en relativisten – vallen de wetenschap aan op haar waarheidsmonopolie.
Aan de wetenschap ontbreekt elk bewijs, zo stellen zij. Volgens de postmodernisten is de
huidige wetenschap het product van mislukte ideologieën die diep geworteld zijn in de
wetenschappelijke revolutie en de Verlichting. Wetenschappers worden gevangen gehouden
door vooroordelen in de samenleving waarin zij geboren worden. Er bestaat geen objectieve
7
,observatie, geen waarheid in de wetenschap. Eigenlijk is er meer dan één waarheid, meer
dan één methode, volgens de postmodernisten.
Het debat tussen sceptici en sciëntisten komt in de hierna volgende hoofdstukken steeds
weer terug. Wetenschappers en filosofen hebben geprobeerd de sceptici van repliek te
dienen door de wetenschap van een stevige basis te voorzien. In dit boek proberen we licht
te werpen op de vraag wat er zo bijzonder is aan de wetenschap en haar methoden, of we
ware kennis kunnen bezitten, en hoe we die dan kunnen verkrijgen.
In deel I gaan we terug naar het oude Griekenland, waar filosofen vroegen naar de bronnen
van kennis. Na een korte blik op de wetenschappelijke revolutie gaan we verder naar mo-
derne herformuleringen van rationalisme en empirisme, en stellen ons de vraag of deze
benaderingen kunnen worden samengevoegd. In deel II zien we hoe de vraag naar kennis
verandert in de vraag wat wetenschap is en hoe die verschilt van niet-wetenschap. Een
belangrijke vraag die daarbij aan de orde komt, is die naar het verschil tussen de sociale en
natuurwetenschappen. Dan zal ook blijken dat we niet in een tijdperk van zekerheid leven.
Betekent dit dat we aan de genade van relativisten zijn overgeleverd? In deel III onder-
zoeken we de naar onze opvatting meest plausibele opvatting van wetenschap: een pragma-
tische versie van het naturalisme. Daarbij blijven vragen onbeantwoord, maar ons begrip van
de wetenschap zal wel veel duidelijker zijn geworden.
Inleiding op deel I
In dit eerste deel onderzoeken we twee rivaliserende benaderingen bij de vragen omtrent
kennis. De eerste is het rationalisme: het gezichtspunt dat kennis voortkomt uit een juist
gebruik van het menselijk redeneervermogen. De tweede is het empirisme, de visie dat
kennis tot stand komt door onze zintuiglijke vermogens. Beginnend in de Griekse oudheid bij
Plato en Aristoteles die vroege versies van respectievelijk rationalisme en empirisme ontwik-
kelden, komen we uiteindelijk uit bij Kant die een synthese van empirisme en rationalisme
tot stand bracht, om te laten zien dat kennis voortkomt uit het samengaan van input uit de
werkelijkheid en de activiteit van de menselijke geest.
1.1 Antieke Griekse filosofie
De Grieken waren niet de eersten of enigen die zich afvroegen wat kennis is. We beperken
ons hier echter tot de westerse denktraditie, vanaf het moment dat deze terug te vinden is
in de geschriften van Griekse filosofen als Plato en Aristoteles.
1. De grot uit: rationalisme en empirisme in de oudheid
1.1 Introductie
Wat is kennis? Deze vraag stelde ▌Socrates (470-399 v.Chr.) aan Theaetetus, en daarmee gaf
hij de aanzet tot de geschiedenis van de wetenschapsfilosofie en de ▌epistemologie, de
filosofie van de kennis. Deze en aanverwante vragen houden ons nog steeds bezig. We be-
ginnen ons onderzoek met het bestuderen van de historische wortels van twee rivaliserende
benaderingen die het debat steeds hebben gedomineerd.
Het ▌rationalisme stelt dat ware kennis over de werkelijkheid voortkomt uit een juist ge-
bruik van ons redeneervermogen. Volgens rationalisten brengt ons denkvermogen ideeën
8
,tot stand waartoe onze zintuiglijke vermogens niet in staat zijn. Dit gedachtegoed is geba-
seerd op het werk van Plato. Het ▌empirisme stelt dat niet de rede, maar de zintuiglijke
ervaring de ultieme bron van kennis is. De gedachte dat kennis gebaseerd moet zijn op em-
pirische gegevens is afkomstig van Aristoteles.
Hoewel zowel Plato als Aristoteles in de middeleeuwen enorm invloedrijk waren, verwierp
de wetenschappelijke revolutie veel van hun ideeën. Rationalisme en empirisme kwamen
daarna echter in nieuwe gedaanten terug.
1.2 Plato’s rationalisme
De eerste filosoof die als rationalist wordt aangemerkt is ▌Plato, leerling van Socrates. Wat
we weten van Socrates, weten we vooral door de geschriften van Plato. De meeste daarvan
zijn in de vorm van een dialoog geschreven. Socrates gebruikte de dialectische methode, en
stelde zijn stadgenoten vragen over het leven, en over concepten als schoonheid, gerechtig-
heid en moed. Socrates maakte vijanden en werd gedwongen zijn leven met een gifdrank te
beëindigen. Terwijl Socrates geen werken naliet, heeft Plato over bijna elk denkbaar onder-
werp geschreven. Belangrijke onderwerpen zijn Plato’s metafysica en epistemologie. De
▌metafysica en de daaraan vrijwel gelijkstaande ▌ontologie, houden zich bezig met vragen
naar het zijn. Filosofen in het oude Griekenland waren verwikkeld in een verwoed debat
over wat bestaat en wat niet. Een kernkwestie was het verschil tussen zijn en worden, tradi-
tioneel vertegenwoordigd door Parmenides en Heraclitus.
▌Heraclitus (ca. 600-540 v.Chr.), afkomstig uit Efeze, was ervan overtuigd dat verandering
het hart van het bestaan vormt: niets is, alles wordt. Er zijn slechts enkele fragmenten van
zijn werken overgebleven, en een van de beroemdste daarvan toont zijn gezichtspunt: ‘Je
kunt niet tweemaal in dezelfde rivier stappen; steeds zal ons ander water omspoelen’. De
verandering betreft niet alleen het water, maar ook de persoon. Heraclitus stelt dat alles aan
verandering onderhevig is en dat de meeste mensen niet in staat zijn kennis te verwerven.
Alleen zij komen tot kennis die achter verschijningsvormen de verborgen en fundamentele
wet, de Logos, zien. ▌Parmenides (ca. 510-440 v.Chr.) uit Elea had heel andere ideeën. Vol-
gens hem bedriegen onze zintuigen ons, door ons te laten denken dat de dingen voortdu-
rend veranderen. Onder alle verandering en beweging die we waarnemen, ligt een perma-
nente en onveranderlijke werkelijkheid. Niets verandert werkelijk, en als iets verandert is het
er niet meer: alles is, niets wordt. Kennis heeft betrekking op een verborgen werkelijkheid
achter vergankelijke verschijningsvormen. Onze zintuigen misleiden ons, en daarom moeten
we vertrouwen op de rede om onveranderlijke waarheden over de werkelijkheid te ontdek-
ken. Het debat tussen Parmenidus en Heraclitus betreft een ontologische discussie over het
onderscheid tussen verschijningsvorm en werkelijkheid. Deze metafysische kwestie heeft
direct te maken met epistemologische vragen naar wat kennis is.
Plato had achting voor zowel Parmenides als Heraclitus, en zijn filosofie kan tegen de achter-
grond van hun ideeën verstaan worden. Plato was het eens met de bewering van Heraclitus
en diens leerling Cratylus dat de wereld van de zintuigen voortdurend aan verandering on-
derhevig is. Maar als we kennis zien als waarneming, zoals de empiristen doen, verandert
onze kennis van moment tot moment en van persoon tot persoon. Dan geldt: ‘De mens is de
maat van alle dingen’ (homo mensura), zoals de sofist ▌Protagoras (ca. 490-420 v.Chr.) stel-
de. Voor Plato was dit relativisme onaanvaardbaar: waarheid en kennis gaan erover hoe de
dingen werkelijk zijn, niet over hoe ze voor jou en mij zijn. Plato stond dan ook vooral aan de
kant van Parmenides. Naar zijn opvatting is het zijn volmaakt, en moet het daarom onveran-
9
, derlijk zijn. Voor Plato was de werkelijkheid geen voortdurend veranderende schijn, maar
een bovennatuurlijk domein van eeuwige en volmaakte Vormen of Ideeën, van vrijwel alles.
Wat wij zien, zijn onvolmaakte representaties van de werkelijke essentie, de zogenaamde
universalia, in een bovenzintuiglijk domein. Onze kennis betreft deze Ideeën, en niet de
onvolmaakte manifestaties ervan. Plato legde zijn standpunt uit aan de hand van de beken-
de allegorie van de grot. De gevangenen in de grot, die nooit buiten zijn geweest, zien de
schaduwen van objecten aan voor de werkelijkheid. Pas als ze van hun ketenen bevrijd wor-
den leren ze dat de objecten die ze dan kunnen zien, werkelijker zijn dan de schaduwen
waaraan ze gewend waren. Zo is het volgens Plato ook met mensen die zich tevreden stellen
met het beeld van de wereld zoals die zich aan hen voordoet door zintuiglijke ervaring: ze
zien schijn aan voor werkelijkheid. We moeten leren om achter die schijn de wereld van
universele Ideeën te zien, de ultieme werkelijkheid die de grond vormt van ware kennis.
Empirisch onderzoek leidt niet tot kennis. De werking van de zintuigen brengt slechts tot
overtuiging (doxa), niet tot kennis (epistèmè).
De Ideeën behoren tot een bovennatuurlijke werkelijkheid die we niet met onze zintuigen
kunnen waarnemen. Maar we kunnen deze transcendente werkelijkheid kennen door ons
redeneervermogen. Volgens Plato vormt de menselijke rede onze bron van kennis, en dit
maakt hem tot een rationalist. Bovendien onderschrijft hij het ▌nativisme, de leer dat men-
sen aangeboren ideeën bezitten. We hebben daarom onze zintuigen niet nodig om kennis te
verkrijgen. Plato ging zelfs zo ver dat hij stelde dat we geboren worden met alle kennis. Die
gaat bij onze geboorte helaas verloren, maar we kunnen ons alles herinneren, als we onze
rede maar goed gebruiken. Volgens Plato leren we dan ook geen nieuwe dingen, maar is
leren slechts herinneren. Om dit goed te begrijpen, is Plato’s reïncarnatietheorie van belang.
Onze onsterfelijke zielen behoren tot de Ideeënwereld. Met een goed gebruik van onze rede
herinneren we ons de Ideeën die we voor onze geboorte hebben gezien, en leren zo de
werkelijkheid kennen. In zijn dialoog Meno legt Plato aan de hand van een geometrisch
voorbeeld uit hoe kennis die de ziel bezat in het voorbestaan in de Ideeënwereld herinnerd
kan worden. Met een juist gebruik van ons redeneervermogen, kunnen we herstellen van
een toestand van vergetelheid en de eeuwige Ideeën kennen.
1.3 Aristoteles’ empirisme
Empiristen geven een heel ander antwoord op vragen naar de bron van kennis of de manier
waarop we kennis verkrijgen. Zij zien zintuiglijke ervaring als bron van kennis. Onze zintuigen
brengen ons in direct contact met de wereld, en onze ervaringen vormen onze kennisbron.
▌Aristoteles stelde zijn gedachten over een veelheid aan onderwerpen op schrift. Hieruit
blijkt dat hij een vanuit de materie denkende empirist was: om wetenschappelijke vooruit-
gang te boeken, moeten we het abstracte theoretiseren loslaten en ons wenden tot de
empirische, natuurlijke feiten. Aristoteles verrichte ook zijn eigen empirisch onderzoek.
Theorieën moesten volgens hem overeenstemmen met ta phainomena, de verschijnings-
vormen (waaronder ook algemene overtuigingen vallen). Aristoteles verwierp Plato’s stand-
punt van twee werelden, te weten een bovenzintuiglijke wereld van Ideeën en de natuurlijke
wereld waarin wij leven. Universalia overstijgen de zintuiglijke ervaring niet, maar zijn terug
te vinden in natuurlijke objecten. De essentie maakt deel uit van de natuurlijke werkelijkheid
en is daarom toegankelijk middels empirisch onderzoek. Alle kennis komt uiteindelijk voort
uit observatie van de natuur. ▌Thomas van Aquino (1225-1274) ontleende aan de werken
van Aristoteles wat later bekend werd als het ▌peripatetisch axioma: ‘Niets is in het verstand
10
