Sociologie (samenvatting Tyrell Olthoff)
Maatschappelijke problemen
Hoofdstuk 1: Maatschappelijke problemen als collectieve kwaden
Wanneer een groep burgers een bepaalde toestand als problematisch ervaart en onder de
aandacht brengt, dan identificeert zij de zaak als een collectief kwaad.
Maatschappelijke problemen, opgevat als collectieve kwaden, zijn de onbedoelde
macrogevolgen van talloos veel kleinere handelingen. Degenen die deze handelingen
verrichten hebben meestal niet de bedoeling maatschappelijke problemen te veroorzaken.
Het is de samenvoeging (of aggregatie) van deze handelingen die het grotere probleem doet
ontstaan.
1.1 De problematische samenleving
Het inzicht dat er zoiets bestaat als een samenleving waarin zich sociale of maatschappelijke
problemen voordoen, is nog niet zo oud.
Het begrip ‘samenleving’ kreeg zijn moderne betekenis doordat het als tegenstelling gebruikt
werd van het begrip ‘staat’. De ‘samenleving’ werd gezien als een vereniging van vrij
mensen, de ‘staat’ als een machtsorganisatie gebaseerd op hiërarchie en majesteit
(Williams 1976: 245).
De sociale wetenschappen (sociologie, antropologie, politicologie en later ook onder meer
communicatiewetenschappen) hebben vaak aandacht besteed aan maatschappelijke
problemen. Sociale wetenschappers deden dit niet door actie te voeren, maar door theorieën te
ontwikkelen over maatschappelijke trends en samenhangen. Maatschappelijke problemen
hebben voor sociale wetenschappers gewerkt als prikkel tot onderzoek.
Sociologen zijn in de jaren veertig en vijftig betrokken geraakt bij de organisatie van de
verzorgingsstaat in de geïndustrialiseerde landen, niet alleen in praktische zin, maar ook in
theoretische en ideologische oriëntatie (Gouldner 1971).
1.2 Wanneer wordt een probleem een maatschappelijk probleem?
Het is mogelijk dat mensen ambivalente gevoelens op na houden wat betreft bepaalde
maatschappelijke problemen. Neem bijvoorbeeld misdaad. De meeste mensen zullen het
erover eens zijn dat misdaad in de samenleving een slechte zaak is (alleen de misdadigers zelf
zullen er anders over denken) en dat de politie er hard tegen op moet treden. Maar wil
iedereen ook dat misdaad volledig geëlimineerd wordt? Het bestrijden van de misdaad levert
een groot aantal arbeidsplaatsen op (politiemensen, beveiligingsexperts, rechters, advocaten).
Deze mensen zullen instemmen met het negatieve oordeel over misdaad, maar zij zullen niet
willen dat het verschijnsel geheel en al uit de wereld verdwijnt. Een ander aspect van misdaad
is het geld wat ermee verdiend wordt.
In deze studie zien we het formuleren van maatschappelijke problemen als een
maatschappelijk proces, waarin we de volgende stappen kunnen onderscheiden:
1 Een invloedrijke groep in de samenleving (burgers of wetenschappers)
2 wordt zich bewust van de negatieve aspecten van een sociale situatie,
3 omdat die situatie scherp conflicteert met belangrijke waarden en normen in de
samenleving;
4 die invloedrijke groep slaagt erin het probleem een naam te geven en onder de aandacht van
het publiek te brengen;
5 het wordt duidelijk dat er iets gedaan moet en kan worden door collectieve actie;
6 die leidt tot beïnvloeding van het overheidsbeleid.
(Sullivan et al. 1980: 10-12)
1
,Men kan tal van voorbeelden geven van sociale verschijnselen die door bepaalde groepen
gezien worden als een maatschappelijk probleem, maar die toch niet algemeen als zodanig
aanvaard worden en tot overheidsingrijpen leiden. Een niet algemeen als zodanig aanvaard
worden en tot overheidsingrijpen leiden. Een voorbeeld is het uitgebreide bezit van en de
makkelijke toegankelijkheid tot vuurwapens onder de burgers in de Verenigde Staten, die
ieder jaar tot een groot aantal dodelijke slachtoffers leiden. De voorstanders van striktere
controle en verbod op wapenbezit vinden een sterke lobby tegenover zich van mensen die vrij
wapenbezig verdedigen als een constitutioneel recht op zelfverdediging. De anti-gun control
lobby is zo sterk dat er tot dusverre geen wetgeving is gekomen die het wapenbezit in de
Verenigde Staten serieus aan banden legt.
We kunnen pas spreken van een maatschappelijk probleem wanneer een aanzienlijke
bevolkingsgroep tot de overtuiging is gekomen dat er sprake is van een probleem
(Spector en Kitsuse 1977).
Vervolgens moet deze bevolkingsgroep zich ervan bewust worden dat een bepaald
verschijnsel een maatschappelijk probleem vormt. De industriële vervuiling waar wij nu over
klagen, was er ook al in de negentiende eeuw en zelfs op veel grotere schaal: het was de tijd
van de rokende schoorstenen en roet in de lucht in de grote industriegebieden. Gezinnen in de
dichtbevolkte arbeiderswijken in de fabriekssteden hadden ongetwijfeld last van roet en stank.
Maar het probleem werd niet als een maatschappelijk probleem aan de orde gesteld.
Filosofen en schrijvers die klaagden over het verloren gaan van natuurschoon en lelijkheid
van de moderne wereld, vonden geen gehoor; zij werden beschouwd als conservatieve en
romantische zonderlingen die het verleden idealiseerden.
Industriële ontwikkeling was nodig, fabrieken produceerden goederen voor de moderne
wereld, arbeiders verdienden er hun loon. Vervuiling was de prijs die daarvoor betaald moest
worden. Pas in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw werd men zich bewust van
het milieuprobleem en werd dit maatschappelijk aan de orde gesteld door de toen opkomende
milieubeweging.
De volgende stap is dat het gesignaleerde verschijnsel wordt gezien als iets dat
maatschappelijk ongewenst en onrechtvaardig is, omdat het strijdig is met belangrijke
waarden en normen in de samenleving en/of met belangrijke rechtsprincipes.
Men moet zich niet alleen bewust worden van een verschijnsel, maar dit verschijnsel ook
negatief beoordelen. Op zichzelf is menselijk lijden niet een maatschappelijk probleem. Het
wordt pas een maatschappelijk probleem wanneer het tevens een moreel probleem wordt, als
het bestaat ervan wordt afgekeurd door de geldende moraal, als het gezien wordt als moreel
ontoelaatbaar en onaanvaardbaar. Daarom voert een groep die een bepaald probleem aan de
orde wil stellen, niet alleen een sociale en politieke strijd, maar tevens een morele strijd,
waarin zij aantoont dat de gewraakte toestand niet strookt met de waarden en normen die wij
zeggen aan te hangen. De strijd ligt dus niet alleen op het vlak van de probleemherkenning en
de werkelijkheidsdefinitie, maar ook op normatief en ideologisch niveau.
De tot nu toe benoemde voorwaarden voor het bestaan van een maatschappelijk probleem zijn
niet voldoende. Naast een invloedrijke groep, het probleembewustzijn en de morele
verontwaardiging is verdere actie noodzakelijk. Een probleem moet een naam krijgen, in de
publieke discussie gebracht of op de agenda gezet worden. Dat is met alle grote
maatschappelijke problemen gebeurd. Zo werd armoede eeuwenlang niet als een probleem
gezien, maar als een ongelukkige omstandigheid waarin een deel van de bevolking verkeerde
en waaraan niets aan te doen viel, omdat hogere machten het zo bestemd hadden, of omdat het
voortvloeide uit de luiheid van de armen zelf.
2
,Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen er een arbeidersbeweging opkwam die
de maatschappelijk wantoestanden aan de kaak stelde, de oorzaken ervan blootlegde en met
sociaal-politieke actie dreigde (revolutie), werd de ‘sociale kwestie’ door de middenklasse en
de overheid op de agenda gezet en kreeg het probleem een politiek karakter.
Vervolgens moet het inzicht bestaat er iets gedaan kan worden aan het probleem door
collectieve actie. De arbeidersbeweging in de negentiende eeuw staat model voor een sociale
beweging die actie voert om haar doelstellingen te bereiken.
Hoewel maatschappelijke problemen in principe opgelost zouden kunnen worden door
collectieve actie van de betrokkenen zonder overheidsbemoeienis, komt dit in de praktijk toch
zelden voor. Het is namelijk niet vanzelfsprekend dat een groot aantal mensen langdurig de
inspanning van collectieve actie op wil brengen.
We zien dan ook dat sociale bewegingen die maatschappelijke problemen aan de orde stellen,
de behartiging daarvan zo snel mogelijk willen overdragen aan de overheid. Beïnvloeding van
overheidsbeleid is thans meer en meer het doel geworden van collectieve actie. Dit hangt
natuurlijk samen met het feit dat in de laatste eeuw overheidsingrijpen steeds meer is
toegenomen, zodat we tegenwoordig spreken van interventiestaat en de
interventiemaatschappij.
De hierboven geschetste gang van zaken gaat alleen op in samenlevingen waarin min of meer
democratische verhoudingen bestaan. In dictatoriaal bestuurde landen is collectieve actie vaak
niet mogelijk.
1.3 Sociale normen als collectief goed
In de vorige paragraaf staat een zinsnede die om een nadere beschouwing vraagt:
‘De volgende stap is dat het gesignaleerde verschijnsel gezien wordt als iets dat
maatschappelijk ongewenst en onrechtvaardig is, omdat het strijdig is met belangrijke
waarden en normen in de samenleving en/of met belangrijke rechtsprincipes.’
De vooronderstelling hierbij is dat alle mensen of in ieder geval brede groepen in de
samenleving overeenstemming bereikt hebben over de belangrijke waarden, normen en
rechtsprincipes, met andere woorden dat deze uitgangspunten algemeen aanvaard zijn.
Wanneer een sociale norm aanvaard is door een groep mensen die zich ook in spannen om die
norm in de onderlinge relaties te handhaven en te verwezenlijken, dan kunnen we spreken van
een collectief goed.
Sommige sociologen (onder andere Coleman 1990)) beschouwen sociale normen als een
vorm van sociaal kapitaal, een positief goed voor een groep, waar niet alleen de groep als
geheel, maar ook de individuele leden voordeel van hebben. De vraag kan gesteld worden of
er in de wereld algemeen aanvaarde normen zijn. Het stelsel van universele mensenrechten is
daarvoor een kandidaat.
Universele mensenrechten
Veel maatschappelijke problemen gaan over schendingen van mensenrechten.
De internationale mensenrechtenbeweging stelt deze schendingen aan de orde en voert actie
om mensenrechten erkend en beschermd te krijgen.
3
, In de loop van de jaren is een omvangrijke beweging ontstaan van vrijwillige organisaties
(non-gouvernementele organisaties, ngo’s), waarvan Amnesty International en Human Rights
Watch de bekendste zijn. De Verenigde Naties hebben een Hoge Commissaris voor de
Mensenrechten ingesteld, bijgestaan door een kader van mensenrechtenactivisten.
Alle westerse regeringen hebben de bevordering van mensenrechten tot beleidsdoelstelling
gemaakt en regelmatig stellen zij in internationaal overleg mensenrechtenkwesties aan de
orde.
Vanaf het begin heeft er een spanning bestaan tussen de rechten van individuen en de
soevereiniteit van staten. De tegenstelling komt duidelijk naar voren wanneer westerse
overheden bepaalde landen bekritiseren wegens schending van mensenrechten, maar
tegelijkertijd wapens leveren aan autoritaire regiems die de protestdemonstraties van hun
burgers met geweld onderdrukken. Overheden handelen op een dergelijke tegenstrijdige wijze
omdat zij het politieke evenwicht in het internationale stelsel van staten willen handhaven en
geen belang hebben bij de ondermijning of instorting van verschillende staten. De
bevordering van mensenrechten wordt dan ondergeschikt gemaakt aan de bevordering van
politieke stabiliteit.
De paradoxale situatie doet zich voor dat juist in de periode waarin de mensenrechten een
belangrijker plaats kregen op de politieke agenda, de kritiek erop sterker werd. Er zijn drie
bronnen van kritiek op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
De eerste vorm van afwijzing vinden we bij westerse filosofen die een cultuur-relativistisch
standpunt innemen.
De tweede vorm van kritieke komt van de kant van de islam, met name van de kant van de
fundamentalisten die van mening zijn dat de westerse scheiding van kerk en staat strijdig is
met opvattingen van de islam.
De derde bron van kritiek vinden we bij een aantal politieke leiders in economisch
succesvolle landen in Azië, met name in de ‘Aziatische tijgers’ Maleisië en Singapore. Deze
leiders schrijven het succes van hun landen toe aan de autoritaire bestuursvorm, de autoritaire
familiestructuur en het bewaren van politieke rust en orde in het land.
1.4 Publieke goederen en collectief goede toestanden
Discussies over publieke of gemeenschappelijke goederen of goede toestanden vindt men
zowel in het werk van filosofen als in dat van sociale wetenschappers.
Voorop stelt Rawls de liberale vrijheidsprincipes zoals vrijheid van geweten en gelijke kansen
in de markt. Daaraan voegt hij een verschilprincipe toe, de vereiste dat ongelijkheid in
rijkdom en sociale positie in een samenleving alleen dan gerechtvaardigd is wanneer ze ook
tot voordeel strekt van de minst bevoordeelden in die samenleving. Het gaat Rawls bij het
verschilprincipe om de eerlijkheid en rechtvaardigheid (fairness).
4
