Proactieve
zorgplanning
Wanneer het leven draait om kwaliteit in
plaats van kwantiteit
[Ondertitel van
document]
Famke van Elk
Avans Hogeschool
Famke van Elk, Avans Hogeschool
,Proactieve zorgplanning
Wanneer het leven draait om kwaliteit
in plaats van kwantiteit
Product
Onderzoeksplan afstudeerfase 1e gelegenheid
Naam: Famke van Elk
Studentnummer: 2084290
Klas: 24VDB4 afstuderen gr3
Organisatie
Van Neynsel locatie De Taling
’s-Hertogenbosch
Lectoraat Zorg rond het levenseinde (End of Life Care)
Opdrachtgever: Ruud Uitterhoeve
Onderwijsinstelling:
Avans Hogeschool ’s-Hertogenbosch
Opleiding: HBO verpleegkunde
e
1 beoordelaar: Tejo Hijlkema
2e beoordelaar: Ruud Uitterhoeve
Begeleider: Ruud Uitterhoeve
Studenten peer groep:
Merel Merkelbach
Nathalie van der Burg
Marlon Ondersteijn
FAMKE VAN ELK, AVANS HOGESCHOOL
,Inhoudsopgave
1. Inleiding ………………………………………………………………………………………………… 1
2. Methode literatuurstudie
2.1 Zoekvragen……………………………………………………………………………………………… 5
2.2 Zoektermen ……………………………………………………………………………………. 5
2.3 Inclusie- en exclusiecriteria …………………………………………………….......... 5
2.4 Databanken en andere bronnen …………………………………………………….. 6
2.5 Zoekproces ………………………………………………………………………………………. 6
2.6 Relevante artikelen …………………………………………………………………………. 8
2.7 Overige bronnen ……………………………………………………………………………… 9
3. Methode praktijkgericht onderzoek
3.1 Onderzoeksdesign ………………………………………………………………………………….. 11
3.2 Setting en onderzoekspopulatie……………………………………………………………. 11
3.3 Dataverzameling …………………………………………………………………………………….. 12
3.3.1 Meetinstrument. ……………………………………………………………........... 12
3.3.2 Procedure .…………………………………………………………………………. 16
3.4 Data-analyse .…………………………………………………………………………………… 16
3.5 Ethische aspecten.……………………………………………………………………………. 16
3.6 Tijdsplanning .…………………………………………………………………………………… 17
Referentielijst ..…………………………………………………………………………………………… 20
Bijlagen
Bijlage 1: Informatiebrief onderzoek ………………………………………………………. 22
Bijlage 2: Toestemmingsformulier onderzoek …………………………………………. 24
Bijlage 3: Informatieposter onderzoek ……………………………………………………. 25
Bijlage 4: Vragenlijst ………………………………………………………………………………… 26-42
FAMKE VAN ELK, AVANS HOGESCHOOL
,Inleiding
Het aandeel ouderen in de totale Nederlandse bevolking neemt de laatste jaren geleidelijk aan toe. In
de twintigste eeuw is het aantal 65-plussers in Nederland gestegen van 0,3 miljoen in 1900 tot 3,2
miljoen in 2018. Bovendien neemt het aandeel tachtigplussers in de groep van 65-plussers ook toe,
waardoor er van een dubbele vergrijzing wordt gesproken (Volksgezondheidszorg.info, z.d.). De
verwachting is dat het aantal ouderen zal stijgen tot ongeveer 4,5 miljoen in 2040 (Rijksoverheid,
2018).
Door de toename van het aantal ouderen in de samenleving, is ook het aantal mensen wat behoefte
heeft aan zorg gestegen. In 2018 had 50,7% van de Nederlandse bevolking tussen de 65 en 75 jaar één
of meerdere langdurige aandoeningen. Van alle 75 plussers was dit 51,4 % (CBS StatLine, 2019). Om
een bijdrage te leveren aan het houdbaar houden van de zorgkosten in de toekomst, zijn er in 2015
hervormingen in de langdurige zorg doorgevoerd. Een gevolg van deze hervormingen is dat mensen
minder snel in aanmerking komen voor een indicatie voor het verpleeg- of verzorgingshuis (Verbeek-
Oudijk & Van Campen, 2017).
In Nederland woonden in 2015 ongeveer 117.000 ouderen in een verpleeg- of verzorgingshuis.
Doordat er steeds minder mensen naar een verpleeg- of verzorgingshuis verhuizen, vormen die
bewoners de meest kwetsbare groep ouderen in de samenleving. Doorgaans is een geleidelijke
verslechtering van de gezondheid de directe aanleiding voor een opname. 80% van de bewoners heeft
dan ook een (zeer) ernstige lichamelijk beperking, in 85% van de gevallen is de bewoner bekend met
meer dan twee chronische aandoeningen (Verbeek-Oudijk & Van Campen, 2017). De behoefte aan
palliatieve zorg zal hierdoor toenemen. Bewoners met een chronische aandoening hebben immers, op
een bepaald moment, een vorm van palliatieve zorg nodig (IKNL, 2014).
De World Health Organisation (2002) definieert palliatieve zorg als volgt (IKNL/palliactief, 2017, p. 1):
Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun
naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening, door het voorkomen
en verlichten van lijden door middel van vroegtijdige signalering en zorgvuldige beoordeling
en behandeling van pijn en andere symptomen van lichamelijke, psychosociale en spirituele
aard.
Palliatieve zorg is onderdeel van de reguliere, generalistische zorgverlening in Nederland (IKNL, 2014)
en kent vier kenmerken. Ten eerste kan palliatieve zorg gelijktijdig verleend worden met ziektegerichte
behandeling. Verder is het van belang dat er wordt samengewerkt in een interdisciplinair team van
generalistische zorgverleners, vrijwilligers en waar nodig specialistische zorgverleners in nauwe
samenwerking met de patiënt en diens naasten, om als onderdeel van gezamenlijke besluitvorming de
behandeling af te stemmen op de behoeften, waarden en wensen van de patiënt. Daarnaast vindt er
coördinatie van zorg plaats door de centrale zorgverlener om de continuïteit van de zorg te
waarborgen. Ten slotte worden de wensen van de patiënt en diens naasten omtrent waardigheid
erkend en ondersteund, zowel tijdens het ziekteproces of de kwetsbaarheid als gedurende het
stervensproces en na de dood (IKNL/palliactief, 2017).
Een belangrijk onderdeel van palliatieve zorg is proactieve zorgplanning. In het Kwaliteitskader
Palliatieve Zorg NL (IKNL/palliactief, 2017) wordt proactieve zorgplanning als volgt beschreven:
FAMKE VAN ELK, AVANS HOGESCHOOL 1
,“Proactieve zorgplanning is een continu en dynamisch proces van gesprekken over levensdoelen en
keuzes en welke zorg daar nu en in de toekomst bij past “ (p. 24). Het is dus een proces van vooruit
denken, plannen en organiseren. Afspraken die gemaakt worden tijdens het proces dienen te worden
vastgelegd in het individuele zorgplan van de patiënt. In afstemming met de patiënt en diens naasten
wordt het proces van proactieve zorgplanning regelmatig opnieuw doorlopen, zodat gemaakte
afspraken waar nodig kunnen worden herzien of bijgesteld. In het kwaliteitskader wordt ook als
criterium benoemd dat proactieve zorgplanning standaard onderdeel uit moet maken van palliatieve
zorg.
Als dit goed wordt uitgevoerd kan dit een positief effect hebben op de patiënt, diens naasten en het
gezondheidssysteem. Zo blijkt uit diverse onderzoeken dat proactieve zorgplanning het welbevinden
van de patiënt vergroot, dat wensen en voorkeuren van de patiënt beter worden nageleefd en dat de
tevredenheid over de geleverde zorg hoger is (Detering, Hancock, Reade, & Silvester, 2010; Gilissen et
al., 2018; Weathers et al., 2016). Daarnaast versterkt het proces de autonomie van de patiënt.
Patiënten voelen zich meer betrokken bij de (toekomstige) zorg en voelen zich beter uitgerust om
beslissingen te nemen met betrekking tot het levenseinde. Proactieve zorgplanning heeft ook een
positief effect op de naasten van de patiënt, zo zijn zij tevredener over de zorg die wordt geleverd aan
hun naasten (Gilissen et al., 2018). Andere onderzoeken wijzen uit dat proactieve zorgplanning stress
en angst bij naasten, voor en na het levenseinde van hun geliefde, reduceert. Ook hebben zij minder
kans op het ontwikkelen van psychische problemen ten gevolge van het overlijden (Detering et al.,
2010; Weathers et al., 2016). Ten slotte verminderd proactieve zorgplanning ongewenste
ziekenhuisopname en agressieve behandelingen. Het heeft daarmee dus ook een positieve impact op
het gezondheidssysteem, doordat er minder middelen worden gebruikt en de zorgkosten lager zijn
(Detering et al., 2010).
De verzorgenden en verpleegkundigen spelen een belangrijke rol in het succesvol laten verlopen van
het proces van proactieve zorgplanning. Zij zijn vaak goed op de hoogte van de huidige situatie van de
patiënt, beschikken over de expertise om patiënten en diens naasten te informeren over het
waarschijnlijke verloop van het ziekteproces, bezitten het vermogen om tekenen van de naderende
dood te herkennen en staan open voor verschillende meningen en opvattingen met betrekking tot het
levenseinde (Gilissen et al., 2016; Ke, Huang, Hu, O’Conner, & Lee, 2015).
Verzorgenden en verpleegkundigen zijn onder andere werkzaam in verpleeg- en verzorgingshuizen.
Zoals eerder werd benoemd is het verpleeg- en verzorgingshuis een plek waar de behoefte aan
palliatieve zorg stijgt. Hiermee zal ook het toepassen van proactieve zorgplanning een belangrijker
onderdeel worden van de dagelijkse zorg aan verpleeg- en verzorgingshuisbewoners. In 2016 werkte
naar schatting 60% van alle medewerkers in het verpleeghuis als verzorgende IG (Brink & Joldersma,
2016). Zij zijn dus een belangrijke groep zorgverleners binnen het verpleeg- en verzorgingshuis.
Verenso en V&VN (2017) stellen dat termen als anticiperende zorg en gedeelde besluitvorming niet
voorkomen in het kwalificatiedossier verzorgende IG. Dit betekend echter niet dat er in het
kwalificatiedossier geen onderdelen van proactieve zorgplanning voorkomen. In het dagelijkse werk
wat de verzorgende IG uitvoert komen deze onderdelen namelijk wel terug. Taken en competenties
die zijn opgenomen in het kwalificatiedossier verzorgende IG zijn, de gezondheidstoestand
onderkennen op somatisch en psychosociaal gebied, het (mede) opstellen van een zorgplan,
persoonlijke verzorging bieden, de zorgvrager begeleiden, voorlichting, advies en instructie geven, de
zorgverlening afstemmen met alle betrokkenen, de zorgverlening evalueren en vastleggen,
samenwerken met andere beroepsgroepen in de zorg en verbindend samenwerken met
FAMKE VAN ELK, AVANS HOGESCHOOL 2
, naastbetrokkenen en andere zorgverleners. De verzorgende IG heeft dus wel degelijk een rol in de
uitvoering van proactieve zorgplanning (IKNL/palliactief, 2017).
Ondanks dat er bewezen voordelen zijn van proactieve zorgplanning en het feit dat verzorgenden IG
en verpleegkundigen een belangrijke rol spelen in de uitvoering van het proces, komen er in
onderzoeken ook barrières en knelpunten naar voren die verzorgenden en verpleegkundigen ervaren
bij de uitvoering van proactieve zorgplanning. Een belemmerende factor die vaak naar voren komt is
het gebrek aan tijd om proactieve zorgplanning gesprekken te kunnen voeren (Aasmul, Husebo & Flo,
2018; Flo et al., 2016; Gilissen et al., 2016; Ke et al., 2015; Lund, Richardson, & May, 2015). Daarnaast
wordt een gebrek aan privacy op de werkvloer om dergelijke gesprekken te voeren ook als een
belemmering gezien (Flo et al., 2016; Ke et al., 2015). Verder blijkt dat verzorgenden en
verpleegkundigen niet altijd voldoende kennis hebben over proactieve zorgplanning, met soms tot
gevolg dat zij het belang en het doel van proactieve zorgplanning niet inzien (Ke et al., 2015; Kermel-
Schiffman & Werner, 2017). Ook een gebrek aan gespreksvaardigheden om proactieve zorgplanning
gesprekken te voeren wordt als belemmerend gezien. Verder ervaren verzorgenden en
verpleegkundigen dat patiënten niet altijd open staan om over de dood te praten, waardoor het voor
hen moeilijk is om gesprekken over het levenseinde te voeren. Andere belemmerende factoren die uit
de literatuur naar voren komen zijn onvoldoende beschikbare hulpmiddelen en steun vanuit de
organisatie om proactieve zorgplanning gesprekken te voeren en verwarring en onduidelijkheid over
de rollen van de betrokken zorgprofessionals bij proactieve zorgplanning. Ook het gebrek aan
eenduidige documentatie met betrekking tot afspraken die worden gemaakt tijdens het proces van
proactieve zorgplanning, wordt als belemmerend ervaren (Aasmul et al., 2018; Ke et al., 2015).
Een verpleeghuis waar proactieve zorg wordt verleend is De Taling in ’s-Hertogenbosch. De Taling is
één van de woonzorglocaties van ouderenorganisatie Van Neynsel. Van Neynsel combineert zorg,
welzijn en wonen en biedt zowel intramurale als extramurale zorg in ’s-Hertogenbosch en Vught. De
Taling is gelegen in ’s-Hertogenbosch-West en biedt zowel verpleeghuiszorg als verzorgingshuiszorg,
in 93 appartementen. Daarnaast heeft De Taling ook 60 seniorenplusappartementen, waar
extramurale zorg geleverd kan worden (Van Neynsel, z.d.). Binnen de locatie zijn zes somatische
verpleegafdelingen. Op iedere afdeling zijn twee tot drie eerstverantwoordelijke verzorgenden
(EVV’ers) werkzaam. De EVV’er is een zorgprofessional die is opgeleid tot verzorgende IG en daarbij
een extra scholing heeft gevolgd om EVV’er te worden. Iedere bewoner krijgt bij opname een EVV’er
aangewezen die de zorg rondom de desbetreffende bewoner zal gaan coördineren. Het voeren van
proactieve zorgplanning gesprekken valt ook binnen het takenpakket van de EVV’er. Dit begint al
tijdens het opnamegesprek, waarin de EVV’er inzicht probeert te verwerven in de behoeftes,
voorkeuren en wensen van de bewoner. Tevens zorgt de EVV’er ervoor dat er een zorgdossier voor de
bewoner komt en dat deze alle belangrijke documenten bevat, waaronder het zorgleefplan en een
biografie van de bewoner. Een andere belangrijke taak van de EVV’er is het evalueren en zo nodig
bijstellen van de zorg, dit gebeurd onder andere door middel van een multidisciplinair overleg (C. van
Hemert, persoonlijke communicatie, 9 september 2019).
Uit eerder onderzoek, uitgevoerd bij locatie De Taling, is naar voren gekomen dat de EVV’ers de
volgende punten als belemmerend ervaren bij het uitvoeren van proactieve zorgplanning:
terughoudendheid bij de EVV’ers, het gebrek aan privacy en een rustige kamer om proactieve
zorgplanning gesprekken te voeren en het niet openstaan van bewoners en hun naasten voor het
voeren van proactieve zorgplanning gesprekken (Jongkoen, 2018). Een vervolg onderzoek heeft in
kaart gebracht wat de EVV’ers van De Taling nodig denken te hebben om proactieve zorgplanning beter
uit te kunnen voeren. Uit dit onderzoek is gebleken dat de EVV’ers een verlaging van de werkdruk
FAMKE VAN ELK, AVANS HOGESCHOOL 3
