Samenvatting ‘Sociale psychologie, inzichten in sociale relaties’ (Pieternel Dijkstra)
Hst. 1: het belang van menselijke relaties
1.1 De need to belong
Mensen hebben van nature een sterke ‘need to belong’: behoefte om erbij te horen voor zowel
kortdurende banden als duurzame. Dit valt te verklaren vanuit de evolutionaire sociale
psychologie: vroeger waren relaties en groepsverbanden letterlijk van levensbelang.
Bovendien kan men zo samenwerken, samen brengen mensen meer tot stand en het werk wordt
er leuker van.
3 redenen waarom contacten/relaties bijdroegen aan overleving:
- sociale steun
- samenwerking
- voortplanting
Hierdoor zijn er tussen mensen complexe sociale structuren ontstaan waarbij mensen met elkaar
verbonden zijn via allerlei psychologische en emotionele ‘bindmiddelen’ zoals empathie,
verliefdheid en vriendschap. Ook heeft het voor de ontwikkeling van een groot, complex brein
gezorgd.
Het brein is echter nog steeds afgestemd op periodes van schaarste, en niet op voortdurende
welvaart. Ook in de moderne maatschappij zijn sociale contacten daarom van essentieel
belang. Mensen met een gebrek aan goede relaties zijn vaker eenzaam/depressief en hebben
meer fysieke klachten. Sociale relaties vormen nl een buffer tegen stress. Maar niet goed
lopende relaties kunnen ook stress met zich meebrengen. Maar ondanks dat zijn mensen
‘voorgeprogrammeerd’ om anderen op te zoeken.
1.1.1 Sociale steun als overlevingsmechanisme
Relaties vormen een belangrijke vorm van steun. Ze worden daarom ook wel sociaal kapitaal
genoemd.
4 vormen van sociale steun:
- Emotionele steun: luisteren, troost, iemand voelt zich gesteund en begrepen. Dit
vertaalt zich ook in lichamelijke effecten.
- Informationele steun: advies geven/informatie verstrekken.
- Instrumentele steun: hele praktische dingen doen voor een ander.
- Waarderende steun: bevestiging, het gevoel geven dat ze goed bezig zijn, vooral in
moeilijke tijden belangrijk.
Sociale steun kan heel openlijk plaatsvinden, maar ook onzichtbaar. Openlijk: zowel helper
als ontvanger realiseren zich dat er steun plaatsvindt. Onzichtbaar: ontvanger heeft niet door dat
hij geholpen wordt. Maar: bij steun gaat het niet zozeer om de daadwerkelijke steun die gegeven
wordt, maar om de waargenomen steun, dat is van invloed op het welzijn van mensen. Steun is
zo belangrijk dat zelfs alleen het idee dat steun in geval van nood aanwezig is stress
vermindert.
Onderzoek laat zien dat er een rangorde is aan te brengen in stressvolle gebeurtenissen
(zowel positieve als negatieve). Naast de ernst van de gebeurtenis is ook de frequentie ervan
van belang. In zijn algemeen geldt dat, hoe meer levensgebeurtenissen mensen in korte tijd
,meemaken, hoe groter de kans is dat ze stress ervaren en ziek worden, zeker naarmate deze
gebeurtenissen ingrijpender zijn. Sociale steun kan deze negatieve effecten verminderen.
Een andere term voor het helpen van mensen is prosociaal gedrag of altruïsme. Redenen
waarom mensen dit doen:
- Mensen delen een genetische band: theorie van inclusive fitness, mensen zijn
vooral bereid anderen te helpen met wie ze een genetische band hebben. Ze zijn
gericht op overleving van hun genen.
- Het verbetert de eigen reputatie: theorie van competitive altruism: mensen zijn
altruïstisch omdat ze zo hun reputatie kunnen verbeteren.
- Mensen voelen empathie voor de ander: een gevoelsmatige reactie van medeleven
die mensen ervaren als ze contact hebben met iemand die het moeilijk heeft. Het is
ook het mentale vermogen om het perspectief van een ander in te nemen.
Empathie-Altruïsmehypothese van Batson: empathie is de belangrijkste reden dat
mensen anderen helpen.
- Mensen zijn gemotiveerd om onlustgevoelens te verminderen, dit is het
Negative-state-reliefmodel: empathie is niet per se nodig om te helpen, mensen
helpen ook omdat een persoon in nood een ongemakkelijk gevoel oproept. Men helpt
om bij zichzelf negatieve gevoelens weg te halen.
- Mensen zijn gemotiveerd om zich goed te voelen, theorie van mood
enhancement: mensen helpen omdat ze daarmee, onbewust, in een betere
stemming proberen te komen.
- Mensen ervaren plichtsbesef
- Mensen streven naar wederkerigheid: ze helpen omdat ze hopen daar nu of in de
toekomst iets voor terug te krijgen of omdat de ander hen in het verleden heeft
geholpen: sociale uitwisselingstheorie. Daarmee zit er wel een grens aan helpen.
Beide partijen zijn het meest tevreden als geven en nemen in balans zijn.
Welke theorie het beste hulpgedrag verklaart hangt waarschijnlijk af van de specifieke
omstandigheden en betrokken personen. Bovendien zullen er vaak meerdere redenen zijn om te
helpen. De rol van empathie, daar zijn de meeste wetenschappers het over eens.
Empathie is deels bewust en deels onbewust.
Onbewust: men leeft zich automatisch in in de ander, dit is emotionele besmetting.
Bewust: Je doet je best om je in te leven door goed te luisteren en je af te vragen hoe het is om in
die situatie te zitten.
Gemiddeld zijn vrouwen wat empathischer dan mannen, ditzelfde geldt voor mensen in de
hulpverlening. Hulpverlenerssyndroom: als het helpen van andereen een manier is om het
zelfbeeld positief te houden, men moet helpen om zich goed te voelen.
1.1.2 Samenwerking als overlevingsmechanisme
Wie gezamenlijk aan een doel werkt, bereikt vaak meer dan wie alleen werkt, zeker onder
moeilijke omstandigheden. Om samen te werken is het volgende nodig:
- Mensen moeten het idee hebben dat ze baat hebben bij de samenwerking.
Individuele doelen van groepsleden moeten dus worden bereikt. Er is positieve
interdependentie nodig, een situatie waarin mensen alleen hun doel kunnen
, behalen als anderen dat ook kunnen. Als er sprake is van negatieve sociale
interdependentie is er competitie ipv samenwerking.
- Bij sterke positieve interdependentie zijn er niet alleen individuele doelen, maar is er
ook een gezamenlijk streven, dit schept eenheid en cohesie.
- Voldoende cohesie is nodig om een gevoel van vertrouwen te creëren in de groep.
- Groepsleden moeten het idee hebben rechtvaardig behandeld te worden.
Kortom, voor optimale samenwerking moet er sprake zijn van positieve sociale interdependentie,
groepsdoelen, cohesie, vertrouwen en een gevoel van rechtvaardigheid.
Soms staat het eigen belang en het collectief belang tegenover elkaar: een sociaal dilemma: de
keuze voor het individuele belang levert het individu altijd het meeste op, maar als iedereen kiest
voor het individuele belang is dat op de lange termijn schadelijk voor het collectief en lijdt iedereen
verlies.
In een sociaal dilemma zullen mensen eerder bereid zijn tot samenwerking als er sterke
sociale normen gelden: gedragsregels waarvan de meeste groepsleden op de hoogte zijn
en die aangeven wat er van groepsleden wordt verwacht. Groepsleden die zich er niet aan
houden worden daarvoor vaak afgestraft, kan zelfs zorgen voor uitsluiting.
Sociale normen hebben twee varianten:
- Descriptieve normen: geven aan wat mensen denken dat andere mensen in een
bepaalde situatie doen of wat ze andere mensen zien doen.
- Injunctieve normen: geven aan wat door de groep als gewenst of ongewenst wordt
beschouwd.
Descriptieve normen blijken een veel sterkere invloed te hebben op het gedrag in een groep
dan injunctieve normen. Het is dus vooral wat er werkelijk gebeurt of wat mensen denken dat er
gebeurt wat ervoor zorgt dat mensen kiezen voor eigen belang of collectief belang.
1.1.3 Voortplanting als drijfveer
Sociale contacten en relaties maken voortplanting mogelijk. Zorgt ervoor dat de mens niet
uitsterft en leverde een oudedagsvoorziening op. De mens is onbewust geprogrammeerd om op
zoek te gaan naar een partner om zich mee voort te planten. Tegenwoordig hoeft men niet meer
bang te zijn voor uitsterven, en is kinderen krijgen ook niet meer nodig voor oudedagsvoorziening.
Men krijgt daardoor veel bewuster kinderen. Maar in het brein wordt voortplanting nog wel als
essentieel gezien, waardoor veel gedrag te verklaren is vanuit de drift tot voortplanting.
1.2 Sociale netwerken
Sociaal netwerk = het geheel van mensen met wie rechtstreeks min of meer duurzaam
contact wordt onderhouden voor de vervulling van dagelijkse behoefte aan steun,
ontspanning en het gevoel ergens bij te horen. Mensen die in de hulpverlening komen
vanwege psychische, emotionele of sociale problemen hebben vaak een veel kleiner sociaal
netwerk en de relaties die ze hebben zijn vaak uit balans.
De mate waarin mensen behoefte hebben aan een groot sociaal netwerk verschilt. De kern van
een gemiddeld sociaal netwerk bestaat uit een kleine groep intimi van ongeveer 7 personen, dit is
de ‘steungroep’. Daarbuiten: de ‘sympathiegroep’, de groep mensen met wie men het goed kan
vinden en waarbij men, als iemande eruit overlijdt, erg overstuur zou raken, ongeveer 12-15
, personen. Buitenste groep: duurzame oppervlakkige contacten, de weak ties, leveren vooral
plezier op en brengen weinig verplichtingen met zich mee. Meer dan ongeveer 150 kan men
doorgaans niet hebben, bij meer ga je info door elkaar halen.
Op een zeker moment kan behoefte aan professionele hulpverlening ontstaan. Dit kan
degene die ondersteuning zoekt verlossen van schuldgevoel. Door het inschakelen van een
professional kan het contact met een overbelast sociaal netwerk zich weer herstellen.
Je kan een sociaal netwerk in kaart brengen via een ecogram: een grafische weergave van de
contacten die een cliënt heeft in de periode van zijn leven. Een bolletjesschema waarbij de
kwaliteit van de relatie wordt aangegeven via verschillende soorten lijnen (ondersteunend,
neutraal, gespannen).
1.2.1 Eenzaamheid
Eenzaamheid is een subjectieve ervaring. Het is een discrepantie die mensen ervaren tussen
het aantal gewenste sociale contacten en het daadwerkelijke aantal sociale contacten dat men
heeft (noot van de samenvatter: aantal zegt ook niets over ervaren van kwaliteit ervan). Bovendien
is er een onderscheid tussen sociale en emotionele eenzaamheid.
- sociale eenzaamheid: gevoel van sociaal isolement, gebrek aan
vrienden/kennissen om mee te praten of iets te ondernemen.
- emotionele eenzaamheid: afwezigheid van een belangrijke centrale persoon in het
leven.
Eenzaamheid is vaak nog een taboe, maar de realiteit is dat iedereen wel eens eenzaam is en dat
eenzaamheid op alle leeftijden voorkomt.
1.2.2 Aantasting van de zelfwaardering
Een gebrek aan sociale contacten en een gevoel van uitsluiting kan er ook toe leiden dat mensen
zichzelf negatiever gaan beoordelen en dat hun gevoel van zelfwaardering daalt. Dit komt
doordat het zelfbeeld van mensen een sterk sociaal karakter heeft. ‘Erbij horen’ is voor
mensen zo belangrijk dat ze zichzelf positiever beoordelen op het moment dat ze er inderdaad bij
horen. Buitengesloten worden geeft zelfs een gevoel van zinloosheid. Ook kleine vormen van
uitsluitingen kan mensen een slecht gevoel geven. Sociometerhypothese: het fenomeen dat het
gevoel van zelfwaardering meefluctueert met de mate van sociale acceptatie en afwijzing die
mensen ervaren. Het geeft aan hoe sterk het gevoel dat mensen over zichzelf hebben is verweven
met hun positie in de groep en de kwaliteit van hun relaties met anderen.
Vrouwen lijken gevoeliger voor sociale acceptatie/afwijzing dan mannen. Evolutionair
psychologen: dit komt omdat vrouwen de kinderen opvoedden/verzorgden, hier is een grotere
gevoeligheid voor de reacties voor nodig. Bovendien: vrouwen definiëren zichzelf meer in termen
van hun relaties met anderen.
Hst 2: Sociale invloed
Omdat mensen geaccepteerd en gewaardeerd willen worden door anderen, zijn ze gevoelig voor
wat anderen denken, voelen, vinden en doen. Dit zorgt ervoor dat men zich vaak onbewust
aanpast aan anderen en veel makkelijker dan men zelf denkt wordt beïnvloed door andere
mensen of de situatie waarin men zich bevindt. Dit is sociale invloed: mensen beïnvloeden elkaar
