Werkgroep 6. Resocialisatie en herstelgerichte detentie
Literatuur
G.J. Slump, ‘Herstelgerichte detentie in Nederland 2017’, Tijdschrift voor
Herstelrecht2017(17) 3.
Penitentiaire inrichtingen en de DJI hebben de laatste jaren geïnvesteerd in het stimuleren
en bevorderen van herstelgericht en slachtoffergericht werken. In dit artikel wordt ingegaan
op ontwikkelingen waar Restorative Justice Nederland bij betrokken is geweest.
Het programma Modernisering Gevangeniswezen zette vanaf 2009 in op een veilige en
menswaardige detentie, om zo een bijdrage te leveren aan de veiligheid binnen de
samenleving en het bevorderen van de re-integratie van de (ex-)gedetineerde. Het doel was
een persoonsgerichte aanpak van gedetineerden, gebaseerd op de levensloopbenadering
(voor iedere gedetineerde bekijken welke interventies en activiteiten tijdens detentie een
bijdrage kunnen leveren aan het verkleinen van de kans op recidive). Hulp en trajecten die
voor detentie al waren gestart, worden zo mogelijk tijdens en na detentie voortgezet.
Aandacht voor herstel- en slachtoffergericht werken sloot goed aan bij deze benadering en
werd versterkt door de pilot Slachtoffergericht werken binnen DJI, dat voor het
gevangeniswezen het uitvoeringsprogramma was van de visienota ‘Recht doen aan
slachtoffers’ (2013). Ook het Masterplan DJI zet in op optimale beveiliging (kijkend naar de
opgelegde straf/maatregel, dader, maatschappelijke impact van een delict en
slachtoffers/nabestaanden) vergaande versobering, goedkoper werken en maximale
zelfredzaamheid.
Herstelgerichte detentie in het algemeen
De belangrijkste ontwikkeling rond herstelgerichte detentie was het aanstellen van
‘herstelconsulenten’ binnen PI’s en justitiële jeugdinrichtingen (JJI’s), die centraal staan bij
herstelgerichte activiteiten. Ze werken aan bewustwording en verantwoordelijkheid en zijn
het eerste aanspreekpunt voor vragen over herstel, schuld of schaamtegevoelens, en
bemiddeling tussen dader en slachtoffer. De geestelijke verzorging is van belang binnen een
op herstel gerichte detentie. De geestelijke verzorging heeft ook een verwijsconvenant
afgesloten met Perspectief Herstelbemiddeling, de Nederlandse organisatie die slachtoffer-
dadergesprekken en (sinds kort) ook mediation verzorgt.
De driehoek gedetineerde-penitentiair inrichtingswerker (PIW’er)-casemanager wordt in een
aantal PI’s actief ingezet voor een herstelgerichte benadering van gedetineerden. De
gedetineerde staat in die driehoek centraal. De mentor/PIW’er is er voor de dagelijkse
contactlegging en omgang, de casemanager voor de coördinatie van de re-integratie. De re-
integratiecentra spelen een belangrijke rol, omdat gedetineerden daar werken aan hun
terugkeer en daar in contact kunnen komen met verschillende organisaties.
Er zijn bewustwordingsprogramma’s die gedetineerden mogen doorlopen, die kunnen leiden
tot slachtoffer-dader gesprek: Kies voor Verandering (standaard), Puinruimen (door
herstelconsulenten; slachtoffer of nabestaande neemt deel), Dapper (in JJI’s). Ze werken aan
4 herstelopgaven: zelfherstel, herstel met de achterblijvers, herstel met het slachtoffer en
herstel met de gemeenschap.
,Herstelbemiddeling
Perspectief Herstelbemiddeling (slachtoffer-dadergesprekken), strafrechtsmediators
(mediation in strafzaken) en de Eigen Kracht Centrale (herstelconferenties) bieden in de
verschillende fasen van het strafproces vormen van herstelrecht aan. Het gebruik van
herstelrechtelijke procedures neemt toe, zeker nu de financiering van mediation in
strafzaken geregeld is. Perspectief Herstelbemiddeling en de Eigen Kracht Centrale leveren
ook een bijdrage aan de bewustwording en voorlichting aan gedetineerden over de
voordelen van een herstelrechtelijke procedure.
Mediation en slachtoffer-dadergesprekken worden in de eindfase van detentie ingezet
gedurende het toekennen van verlof en vrijheden. Dit geeft een mogelijkheid voor partijen
om onderling afspraken te maken over de periode na detentie en re-integratie.
Ontmoeting
PI’s en externe samenwerkingspartners (e.g. Exodus, Gevangenenzorg Nederland) hebben
veel programma’s ontwikkeld, zoals familieprogramma’s, ouder-kinddagen, vervoer van
kinderen van en naar bezoek in detentie, voorleesprojecten en bezoekbegeleiding.
Bewustwording
In 2014 startte DJI in samenwerking met Perspectief Herstelbemiddeling een grote
voorlichtingstour langs alle PI’s: leden van de directie spraken, voorlichtingsfilmpjes,
interviews met bemiddelaars, ervaringsverhalen van gedetineerden/slachtoffers/
nabestaanden, praten over mogelijke slachtoffer-dadergesprekken.
Gevangenenzorg Nederland geeft in een aantal PI’s de SOS-cursussen die gaan over schuld,
schaamte en slachtoffers/nabestaanden. Er wordt geëxperimenteerd met een aanpak
gebaseerd op het Sycamore Tree Project genaamd Building Bridges. Daarin gaan slachtoffers,
nabestaanden en gedetineerden die niet gerelateerd zijn met elkaar aan de slag om samen
te werken aan verwerking en herstel.
Binnen de JJI’s is onder meer Young in Prison actief met COPOSO (Contributing Positively to
Society): creativiteit en sport om eigenwaarde en toekomstperspectief te vergroten;
rolmodellen om jongeren te inspireren; leiderschapsprogramma waar ex-gedetineerden
worden opgeleid tot rolmodel en workshopdocent. Ex-gedetineerden worden vaak gevraagd
als ervaringsdeskundigen die bewustwordingsbijeenkomsten faciliteren.
Training en deskundigheidsbevordering
Sinds 2013 zijn er meer scholingsactiviteiten op het gebied van herstelgerichte detentie. Het
opleidingsinstituut van DJI heeft samen met Restorative Justice Nederland (RJN), Perspectief
Herstelbemiddeling en de herstelconsulenten ruim 20 cursussen Slachtoffergericht werken
uitgevoerd. Daarnaast heeft RJN in opdracht van DJI in vier jaar inmiddels ruim 30
verdiepende Masterclasses uitgevoerd (per keer zijn gemiddeld 12-14 personeelsleden
bereikt (casemanagers, PIW’ers, geestelijk verzorgers, afdelingshoofden en leden van
managementteam en directie) en ruim 400 personeelsleden opgeleid in herstel- en
slachtoffergericht werken). Ook zijn door RJN en het opleidingsinstituut trainingen verzorgd
voor specifieke doelgroepen (hoofden detentie en re-integratie, selectiefunctionarissen en
alle staffunctionarissen ketensamenwerking).
, Pilots en experimenten
- In PI Krimpen aan den IJssel is in 2016 een project gestart door Gevangenenzorg
Nederland en DJI. Er is een aparte afdeling binnen de gevangenis (De Compagnie)
waarvan de bewoners 4 dagen in de week aan het werk gaan en in contact kunnen
komen met werkgevers om toe te werken naar een vaste baan na detentie. In de avond
en het weekend wordt door Gevangenenzorg Nederland stilgestaan bij herstel met
familie, samenleving en slachtoffers.
- RJN heeft samen met veel partners een inventariserend project opgezet, genaamd Huis
van Herstel in detentie en nazorg. Er is een overzicht gemaakt van alle aanbod van deze
partners wat betreft herstel- en slachtoffergericht werken. Een idee is om met Belgische
collega’s een Europese beweging op te zetten rond kleinschalige en herstelgerichte
detentie, en of een Huis van Herstel in detentie en nazorg mogelijk zou zijn.
Herstelplannen en groeimodel herstelgericht werken
Het is besloten dat elke PI per 1 januari 2018 een herstelplan moet opstellen. Het format
daarvoor en een pilot zijn door RJN samen met de staffunctionarissen ketensamenwerking
en de herstelconsulenten ontwikkeld in het kader van het programma Slachtoffergericht
werken. Er is een hulpmiddel en handreiking opgesteld en getoetst en verbeterd. Inmiddels
werken alle PI’s aan een herstelplan om herstelgerichte detentie te ontwikkelen, waar RJN in
begeleid. Het herstelplan is onder meer gebaseerd op het in 2013 door RJN ontwikkelde
Organisatorisch Groeimodel Herstelgericht Werken.
Richtlijn contact tussen slachtoffer/nabestaande en tbs’er
Door medewerkers van de FPC Dr. S. van Mesdag en Van der Hoeven Kliniek is een richtlijn
voor het contact tussen slachtoffer/nabestaande en de tbs’er opgesteld voor forensisch
netwerkbegeleiders om het beoordelen, faciliteren, begeleiden en uitvoeren van het contact
te verbeteren. Het doel is het vergroten van de zelfstandigheid en autonomie van slachtoffer
en tbs’er doordat ze beiden nadenken en keuzes maken over het al dan niet aangaan van
contact met de ander. Het is ook van belang voor het uniformeren van de communicatie,
slachtoffergevoelig maken van tbs-instellingen, anders laten denken over slachtoffer- en
herstelgericht werken, en het bewerken van een cultuuromslag
Waar staan we nu?
Er is sprake van een top-down en een bottom-up ontwikkeling. Innovatie en vernieuwing
hebben geleid tot tal van instrumenten, producten, materiaal voor bewustwording en meer
herstelgerichte activiteiten. De uitdaging is het bundelen van krachten en het op
constructieve wijze en vanuit generositeit en gezamenlijke ambities bij elkaar brengen van
alle initiatieven op het gebied van herstelgerichte detentie. De auteur stelt dat 4 lijnen
doorslaggevend zijn:
1. Eigenaarschap bij betrokkenen (gedetineerden, ex-gedetineerden, slachtoffers en
nabestaanden en de netwerken om deze mensen heen);
2. Herstelgerichte uitvoeringskaders (we hebben te maken met een context van dwang en
drang) vanuit de overheid en uitvoeringsinstellingen om ruimte voor betrokkenen zo
groot mogelijk te maken;
3. Ruimte voor vernieuwende initiatieven waarin publiek-private samenwerking (om zo
inhoud te geven aan maatschappelijke detentie) vooropstaat en samenwerking zowel
top-down als bottom-up gestalte krijgt;
