Les 1: Inleiding in de psychische gezondheidszorg H3
Hoofdstuk 3: Aspecten van herstel
3.1 Centrale begrippen
In de psychische gezondheidszorg worden diverse begrippen gebruikt om de (verandering van de)
toestand van patiënten en cliënten onder woorden te brengen. Bijv. genezing, stabilisatie van de
toestand, chronische aandoening of remissie (symptomen of ziekteverschijnselen zijn tijdelijk
afgenomen, de ziekte of aandoening blijft wel bestaan).
Anamnese -> er wordt aandacht besteed aan de achtergronden en voorgeschiedenis van de
aandoening en uiteraard ook van de persoon en zijn/haar leven en levensomstandigheden. Na een
anamnese volgt de fase waarin onderzoek wordt gedaan en dit kan leiden tot het stellen van een
diagnose of prognose.
Bij een diagnose wordt er aandacht besteed aan de oorzaken van de aandoening, het beloop ervan,
en wordt een relatie gelegd met andere aspecten van het lichamelijk, psychisch en sociaal
functioneren van de persoon. De diagnose mondt uit in een prognose van de kans op herstel en wat
er kan of moet gedaan worden om dat te bereiken.
3.2 Wat is herstel en waarin verschilt het van genezing?
Vier componenten of aspecten van herstel:
1. Klinisch herstel.
2. Maatschappelijk herstel.
3. Functioneel herstel.
4. Persoonlijk herstel.
Herstel is een oud woord dat tot voor kort vooral in verband werd gebracht met de kans op genezing
en werd benaderd vanuit medisch perspectief.
De vier aspecten van herstel vergroot de ruimte van het handelen, omdat het resultaat van de zorg
niet alleen wordt afgemeten aan het effect van de behandeling, maar ook andere aspecten van het
leven aan bod brengt.
3.3 Klinisch herstel
Klinisch herstel betreft het werk van hulpverleners en behandelaren gericht op remissie van
symptomen en zo mogelijk op genezing.
Er zijn wat klinisch herstel betreft nog veel obstakels die verhinderen dat er progressie optreedt in de
behandelresultaten. Dit komt door het gebrek aan kennis. Psychische problemen zijn vaak
vervlochten met problemen van somatische en sociale aard en er is onvoldoende kennis voor
behandelingen.
Non-specifieke factoren -> aspecten van de zorg die niet zozeer betrekking hebben op de in de zorg
toegepaste technieken, maar slaan op aspecten als: de manier waarop de hulpverlener een adequate
werkrelatie met zijn cliënt of patiënt weet op te bouwen en te onderhouden, empathie en compassie
tonen, rekening houden met de culturele achtergrond van de persoon in kwestie, instaat zijn om
adequaat met weerstanden en overdracht en tegenoverdracht om te gaan, etc.
3.4 Herstel bij trauma en dwangstoornis
Trauma is een groot probleem bij veel mensen met psychische aandoeningen. Bij sommige
aandoeningen, zoals een psychotische stoornis, zijn episodes (wanen en hallucinaties) op zichzelf
vaak al traumatiserend (3 voorbeelden in het boek, blz. 131).
1
,3.5 Maatschappelijk herstel
Maatschappelijk herstel betreft de verbetering van de positie van het individu op het vlak van
wonen, werk, inkomen en sociale relaties. Het gaat hierbij om het benutten of vergroten van de
kansen die de samenleving biedt om de autonomie te bevorderen. Dit is een zeer belangrijk aspect
van de zorg voor mensen met ernstige, chronische aandoeningen.
Er zijn verschillende programma’s en methodes opgezet gericht op rehabilitatie en het bevorderen
van de zelfredzaamheid van de direct betrokkenen in de samenleving, voorbeelden hiervan
Rehabilitatiemethode (IRB), Krachtwerk of Individuele plaatsing en steun (IPS).
3.6 Bevorderen van het sociaal en maatschappelijk herstel
Aspecten die bijdragen aan het bevorderen van het sociaal en maatschappelijk herstel zijn
bijvoorbeeld het hebben van hoop, moed om risico’s te nemen end e vervulling van een behoefte om
iets zinvols te doen.
Aspecten die aandacht nodig hebben zijn de noodzaak van vertrouwen geven, stigma’s in de zin van
vooral beperkingen zien en niet de mogelijkheden.
Sociale inclusie -> het meedoen en erbij horen van mensen met een beperking.
3.7 Functioneel herstel
Functioneel herstel -> het herstel van psychische functies die als gevolg van de aandoening zijn
verminderd of aangetast of niet goed zijn ontwikkeld. We duiden hier op de hogere executieve
functies (zelfbeheersing, kunnen maken van plannen, zichzelf kunnen motiveren of de zelfspraak).
Het herstel van executieve functies, waardoor mensen meer greep krijgen op zichzelf en waardoor ze
beter hun doelen kunnen bereiken, is een lang leerproces.
Functioneel herstel kan plaatsvinden als er van klinisch herstel geen of slecht deels sprake is.
Voorbeeld: de aantasting van het werkgeheugen in relatie tot een psychische stoornis; trainingen van
het werkgeheugen bevorderen functioneel herstel en vergroten ook de kans op klinisch herstel.
Functioneel herstel betreft dus het bevorderen of compenseren van niet-ontwikkelde of aangetaste
(psychische) functies die van groot belang zijn om in het dagelijks leven te kunnen functioneren.
Belemmerende factor functioneel herstel -> het wordt te laat aangeboden of ingezet, of het wordt
gezien als iets wat moet volgen op een programma dat op klinisch herstel gericht is.
Bevorderende factor functioneel herstel -> het functieherstel is een proces van leren, er wordt
gezorgd voor een adequate leeromgeving: een omgeving die mensen motiveert en stimuleert om
aan de slag te gaan.
Het functioneel herstel wordt niet als een aparte behandeling aangeboden in de gezondheidszorg.
Dit herstel zit vaak al verstopt in andere vormen van herstel.
Zelfredzaamheid
De overheid verlangt van burgers dat ze zoveel mogelijk zelf hun problemen oplossen – zelfredzaam
zijn dus. De meeste mensen kunnen dit, maar een kleine groep schiet tekort. Degenen die
onvoldoende in staat zin tot zelfredzaamheid en eigen regie schieten veelal tekort in hun
zelfregulatieve vermogen.
Zelfregulatieve vermogen -> betrekking op de psychische functies waarmee ze zichzelf beïnvloeden,
en waardoor ze beter hun doelen kunnen bereiken en met andere mensen kunnen samenwerken.
Ook wel aangeduid als de executieve functies.
2
,3.8 Herstel van functies
Cognitieve functies -> functies die te maken hebben met het verwerken van informatie en die
mensen dus in staat stellen om te leren, te analyseren, plannen te maken, voor- en nadelen af te
wegen, zich te concentreren, problemen op te lossen, vergelijkingen te maken en allerlei andere
denkprocessen.
3.9 Persoonlijk herstel
Persoonlijk herstel betreft het zelf betekenis kunnen verlenen aan datgene wat in het verleden is
gebeurd en het stap voor stap meer grip krijgen op het eigen leven, in verleden, heden en toekomst.
Mensen die door hun langdurende aandoening de ‘ziekte of stoornis’ worden, kan voor hen het
vormen van een (nieuwe) identiteit belangrijk zijn.
Mogelijk is persoonlijk herstel de motor van het klinisch, functioneel (en maatschappelijk) herstel. De
vormen van herstel kun je opvatten als aspecten die elkaar versterken, die niet in een dwingende
volgorde staan en waaraan iedereen een bijdrage aan kan leveren.
Via persoonlijk herstel ontwikkelt de persoon zich zodanig dat deze het initiatief leert nemen en zelf
richting weet te geven aan de doelen die voor hem of haar relevant zijn. Bijvoorbeeld de zoektocht
naar een nieuw of als positief ervaren identiteit, het creëren en koesteren van hoop op verbetering
van de situatie (kwaliteit van leven) en het ontwikkelen van intrinsieke motivatie om de toestand te
willen veranderen.
Zingeving
Een essentieel aspect van persoonlijk herstel is zingeving.
Zingeving heeft betrekking op het proces waarin de persoon antwoorden zoekt op essentiële
levensvraagstukken. De vraagstukken zijn voor iedereen anders. Maar iedereen is opzoek naar een
antwoord op de vraag waarom, waardoor en waartoe zij specifieke moeilijkheden ervaren, wat het
voor hen betekent dat zij lijden aan een stoornis of een verlies hebben geleden.
Persoonlijk herstel heeft ook veel te maken met het zelf ontwikkelen van een perspectief op de
potenties die iemand heeft, in plaats van het voortdurend benadrukken van de tekorten of
symptomen die nu eenmaal met een aandoening gemoeid zijn.
3.10 Rollen bij professionals
De rol van de professional is wel van cruciale betekenis voor het scheppen van een
herstelbevorderende context: werkrelatie, sfeer, houding etc.
Herstellen doe je zelf, maar ook samen met je omgeving. Veel mensen halen inspiratie en kracht uit
onderlinge steun: steun van familieleden, vrienden en collega’s of van beroepskrachten en
ervaringswerkers.
Vier aspecten van herstel
Herstel -> het gehele spectrum van de psychische zorg. Wel heb je herin belangrijke elementen of
aspecten.
De woorden die gebruikt worden voor de gehele geneeskunde en gezondheidszorg gaat het in
essentie om vier onderwerpen:
1. Het via klachten en symptomen stellen van een diagnose, prognose, behandeling en therapie
en daardoor de klachten verminderen of verdwijnen.
3
, 2. Het herstellen van de beperkte of zelfs verloren functies als gevolg van de aandoening, die
niet als gevolg van de op de aandoening gerichte therapie kunnen verbeteren.
3. Het herwinnen van een voor de betrokkene relevante sociale positie, huisvesting, werk en
participeren in sociale netwerken (ook wel rehabilitatie).
4. Het zich in persoonlijk opzicht hervinden. Het ontwikkelen van een nieuwe, positief ervaren
identiteit, zingeving, motivatie, het creëren van hoop op herstel en het zelf organiseren van
kantelingen in het leven.
Het kan dat deze herstelprocessen elkaar beïnvloeden. Dus elkaar in de weg staan. Er moet constant
bij een cliënt gekeken worden naar het gehele proces.
Academisch opgeleide psychiaters en psychologen spelen een belangrijke rol bij het klinisch herstel.
Hun taak ligt meer op het gebied van diagnostiek en behandeling. Hbo-opgeleide werkers zijn vooral
acties op het vlak van een maatschappelijk herstel.
Persoonlijk herstel is in de eerste plaats iets wat cliënten of patiënten, samen met hun
naastbetrokkenen, zelf ter hand nemen. Dit betekent echter niet dat hulpverleners hierbij niet
kunnen ondersteunen.
3.11 Afstemmen op de persoon
Zorg op maat -> de manier van werken, zo goed mogelijk afgestemd op de bijzondere kenmerken
van het individu, waaronder zijn of haar culturele achtergrond, en het aanbod of de ondersteuning
telkens weer opnieuw snijden.
Empathie -> het inlevingsvermogen, het meekijken en meevoelen vanuit het referentiekader van de
patiënt. Het stelt ons instaat om ons te verplaatsen in de belevingswereld van de ander, die ander
van binnenuit te begrijpen, zonder met de persoon samen te vallen.
Empathie is niet hetzelfde als compassie. Empathie is weliswaar een essentieel onderdeel van
compassie. Compassie (mededogen) is het verlangen dat je daadwerkelijk bij gaat dragen aan het
verminderen van het leed van een patiënt. Het vermogen dus om je betrokken te voelen bij pijn en
lijden, zowel bij dat van jezelf als dat van anderen.
Twee kanttekeningen van compassie:
1. Het lijden van de patiënt is soms zo erg dat het moeilijk te verdragen is. Je wil graag helpen,
maar als we niet oppassen worden we compassiemoe of raken we zelfs burned-out.
2. Het begint bij zelfcompassie. Je moet goed voor jezelf en voor elkaar zorgen.
Presentiebenadering -> pleit voor hulpverlening die zich niet primair richt op het wegpoetsen van
problemen, maar die er is voor de ander: die aandacht heeft voor de waardigheid van de ander, voor
de verhalen, erkenning biedt, anderen wil uitgraven en niet afschrijven.
3.12 Werken met de ICF
Het is belangrijk om te weten wat de bijdrage kan zijn van sociaal werkers en verpleegkundigen in
een complexe en door velen ook als gecompliceerd ervaren samenleving. Hun maken samen met
direct betrokkenen, hun naasten en andere beroepsbeoefenaren doelen met betrekking tot sociale
samenhang, sociale participatie en het creëren en benutten van kansen voor het realiseren van hun
persoonlijke en collectieve potenties.
ICF (internationaal classification of functioning, disability and health) kan daar een hulpmiddel bij
zijn.
4
