Samenvatting Visies op de
GGz
2. Swaab ‘’ons creatieve brein’’.
Sociale interacties komen ten dele tot stand via spiegelneuronen. In de jaren zeventig en tachtig is
ontdekt dat oxytocine wordt afgegeven in de hersenen zelf, als een chemische boodschapper.
Oxytocine is betrokken bij sociale interacties en stressregulatie. Oxytocine komt vrij bij de geboorte,
tijdens de borstvoeding en ook bij sociaal contact, zoals bij een zachte aanraking, knuffelen, aaien en
vrijen. Het is direct na de geboorte al een belangrijke factor in de hechting tussen moeder en kind.
CT-zenuwvezels brengen de boodschap over van een zachte aanraking en aaien door naar de
hersenen. Dit ‘affectieve of emotionele aanrakingssysteem’ is het meest gevoelig bij een lichte
aanraking dat zich langzaam verplaatst met 5 cm per seconde. Omgekeerd gaat sterke emotionele
verwaarlozing tijdens de vroege ontwikkeling gepaard met lage oxytocinespiegels bij het kind. Zulke
kinderen krijgen later ook niet de normale oxytocineafgifte tijdens warm lichamelijk contact; ze
kunnen zich moeilijk aan iemand hechten en hebben meer kans op een despressie. Vrouwen die op
jonge leeftijd misbruikt waren, vertoonden twintig minuten na een vorm van sociale stress een
opvallende daling, in plaats van een stijging, van de oxytocinespiegel.
Er wordt door oxytocine een aantal hersengebieden geactiveerd die in relatie tot deze functie wel
het ‘moederlijke brein’ worden genoemd, zoals gebieden in de prefrontale cortex, insula, thalamus
en amygdala. Oxytocine veroorzaakt bij toediening een versterkt vertrouwen, meer empathie, en een
verbetering van oogcontact en van theory of mind – uit de gezichtsexpressies van anderen afleiding
wat zij op een bepaald moment voelen, denken of gaan doen. Oxytocine verminderd angst en de
activiteit van de amygdala bij bedreigende stimuli en verbetert het de respons op therapie op een
sociale angststoornis.
Er zijn geslachtsverschillen in de reactie op oxytocine. Oxytocine versterkt altruïstisch gedrag bij
vrouwen en egoïstisch gedrag bij mannen. In onderzoek naar toepassingen van oxytocine in de
psychiatrie moet men dus ook met geslachtsverschillen rekening houden.
Het oxytocinesysteem speelt een rol bij een aantal psychiatrische ziektebeelden zoals autisme en
diverse vormen van depressie. Autisme is een hersenontwikkelingsstoornis die vanaf het derde jaar
samengaat met moeizame sociale interacties en slechtere communicatieve vaardigheden. De
hersenen van autisten richten zich minder op de sociale wereld en ze leren daardoor niet de
spiegelneuronen en de verbindingen die voor sociaal gedrag nodig zijn vlot te ontwikkelen. Oxytocine
per neusspray bleek het sociale gedrag van autisten te bevorderen. Het verbeterde het oogcontact,
het sociaal geheugen en het gebruik van sociale informatie. Slechte sociale omstandigheden kunnen
vroeg in de ontwikkeling blijvende negatieve effecten hebben op het oxytocinesysteem.
Kindermishandeling is de belangrijkste te voorkomen oorzaak van psychiatrische problemen. Het ‘nu-
of-nooit’ principe van de hersenontwikkeling heeft tot gevolg dat schade opgelopen tijdens de
postnatale ontwikkeling door onvoldoende stimulatie door de omgeving, of door stress. Ernstig
traumatiserende stress bij het kind, zoals emotioneel, lichamelijk of seksueel misbruik of
verwaarlozing, lijfstraffen of adr geweld, kan niet alleen permanent verhooge spiegels van het
stresshormoon cortisol veroorzaken, maar ook blijvend veranderde schildklierhormoonspiegels. Deze
kinderen hebben een verhoogde kans op depressie, suïcidepogingen, angststoornissen, verslaving,
borderline-persoonlijkheidsstoornis en PTSS.
,De gevoeligste periode om een vergrote amygdala te krijgen door mishandeling is rond de 10/11 jaar.
De amygdala is betrokken bij sociaal gedrag, agressief gedrag en bij de regulatie van emoties. De
amygdala zorgt ervoor dat angstige, bedreigende gebeurtenissen extra goed worden opgeslagen. Dit
mechanisme van een sterke opslag van negatieve herinneringen heeft voordelen, maar als het te
efficiënt werkt, kan een depressie of posttraumatisch stresssyndroom het gevolg zijn.
Veel studies laten zien dat slechte moederlijke zorg tijdens de vroege ontwikkeling en depressie
samengaan met een kleinere hippocampus, een hersensstructuur die cruciaal is voor cognitie,
emotionele en stressregulatie. Een kleinere hippocampus is een risicofactor voor depressie.
Seksueel misbruik van een kind is een belangrijke risicofactor voor de ontwikkeling van
psychopathologie, zoals angststoornissen, depressie, verslaving en stoornissen van het seksueel
gedrag. Experimenteel onderzoek laat zien dat de ontwikkeling van deze hersenstructuur vertraagd
wordt door de verhoogde spiegels van stresshormonen die veroorzaakt zijn door misbruik van een
kind.
In ontwikkelingslanden groeien 200 miljoen kinderen op in extreme armoede, waardoor ze hun
talenten niet ten volle kunnen ontwikkelen. In NL leeft ongveer 10% van de kinderen in armoede. Dit
gaat samen met minder stimulatie vanuit de omgeving, minder speelgoed, boeken, scholing, toegang
tot computers, uitjes en sportclubs. Een opleidingsniveau van iemand heeft een sterke correlatie met
iemand zijn levensduur. Socio economische achterstand gaat vaak samen met een ongezonde
levensstijl. Het niet behalen van diploma’s of het niet vinden van werk veroorzaken negatieve stress.
Het risico op hersenziekten is afhankelijk van een aantal factoren, onder andere van de cognitieve
reserve die tijdens de ontwikkeling is opgebouwd. In geval van het ontstaan van hersenziekten komt
er een toenemend aantal technieken en procedures beschikbaar die helpen bij een mogelijk herstel.
Dit wordt neurorehabilitatie genoemd. Beweging heeft volgens een aantal studies een positief effect
van een matige sterkte op depressie.
Hebben we een vrije wil? Dit houdt volgens een gangbare definitie in dat je onder dezelfde
omstandigheden ook een andere keuze had kunnen maken. Er bestaat geen twijfel over dat we het
gevoel van vrije wil hebben, dat we het gevoel hebben ons gedrag weloverwogen te sturen. Dat
gevoel ontstaat doordat onze linkerhemisfeer achteraf een logisch verhaal maakt om de vraag
waarom we een besluit hebben genomen te verklaren.
Totale vrijheid is ons hoe dan ook niet gegeven door externe en interne beperkingen, die overigens
vaak verknoopt. Tegen de gedachte van een vrije wil pleit een aantal eigenschappen van ons brein.
We nemen onze beslissingen onbewust maar ook door de wijze waarop de hersenontwikkeling
plaatsvindt kun je vraagtekens bij het bestaan van een vrije wil zetten. Zowel onze genetische
achtergrond als de structurele veranderingen die ontstaan tijdens de hersenontwikkeling, bepalen
veel van onze gedragingen. Dat geldt ook voor de morele regels waarvan de bouwstenen genetisch
zijn vastgelegd.
Onze hersenen kunnen vergeleken worden met een gigantische computer, die in hoge mate kan
werken op de automatische piloot. We worden voortdurend gebombardeerd door een enorme
hoeveelheid informatie en we gebruiken onbewust selectieve aandacht om daaruit datgene te vissen
wat belangrijk voor ons is.
3. Van Os ‘’De DSM voorbij’’.
De Amerikaanse visie was dat belevingen van mensen in de ‘normale’ populatie niet kunnen worden
gezien in het verlengde van belevingen bij patiënten. Die visie leeft eigenlijk og steeds. Ervaringen
, van patiënten zijn kwalitatief anders dan die van mensen in de algemene populatie. De psychose van
patiënten met een diagnose van schizofrenie kan dus evenmin beschouwd worden als een extreme
vorm van variatie van psychotische ervaringen in de populatie als geheel.
Sinds de publicatie van de bevindingen in de jaren ’90 dat 17,5% van de Nederlandse populatie
psychotische ervaringen had, kwam er een ware stortvloed op gang van onderzoeken die hetzelfde
wilden onderzoeken.
Aberrant salience is het beste te vertalen als aberrante, van de norm afwijkende, aandachtsfocus, en
kan misschien het best worden beschreven aan de hand van het relaas van iemand over
gebeurtenissen in de aanloop naar zijn eerste psychotische episode.
Aberrante aandachtsforcus, ligt ten grondslag aan psychotische ervaringen, bij mensen in de
algemene populatie net zo goed als bij patiënten. Bewust richting geven van de aandacht is absoluut
noodzakelijk want als de aandacht arbitrair van stimulus naar stimulus zou dwalen zouden we nooit
iets kunnen volgen, opnemen of leren. Bij een psychose gebeurt iets zeer merkwaardigs: dingen om
ons heen die normaal gesproken neutraal zouden zijn, beginnen opeens een zeer speciale en
persoonlijke, vaak een beetje unheimische betekenis te krijgen. Kern van een psychose: neutrale
dingen in de omgeving worden abnormaal betekenisvol en absorberen de aandacht van de persoon
die, aan bijna niets anders meer kan denken en als het ware geconsumeerd wordt door deze
abnormale, persoonlijke betekenis.
Psychotische ervaringen komen voor bij mensen met een angststoornis of een depressie. In de
klassiek diagnostiek van de DSM kan dat helemaal niet. Maar een lichte mate van psychose komt dus
regelmatig voor bij de niet-psychotische stoornissen van angst en depressie. Ook is het gegeven van
de combinatie niet onbelangrijk want de psychose blijkt een ongunstig effect te hebben op de mate
waarin de patiënt reageert op behandeling en op de prognose op de langere termijn. Waarom is het
volgens de DSM-5 onmogelijk dat dit naast elkaar voorkomt? Nu kan men de aanwezigheid van
psychose bij angststoornissen en een depressieve stoornis niet erkennen, simpelweg om het door de
DSM ontkent wordt.
Psychotische stoornissen vertonen een sterk verband met omgevingfactoren. Je zou wellicht met
meer recht van een sociale ziekte kunnen spreken dan van een hersenziekte. Hoe kleiner de
minderheid waartoe men behoort en hoe meer het minderheid zijn opvalt door contrasterende
uiterlijke kenmerken, hoe groter het risico.
Empowerment is het proces waardoor mensen meer invloed verwerven over beslissingen en acties
die van invloed zijn op hun gezondheid. Bij deze gedachte past dus goed dat de professional niet
werkt vanuit een positie van alweten en niet strooit met mystificerende diagnostische begrippen.
4. Verhaeghe ‘’intimiteit’’
Schuldgevoel is een gebrek aan empathie met jezelf. Empathie is toch gericht op de ander, op
iemand die we willen aanvoelen om in het beste geval dichter bij hem of haar te kunnen komen, een
voorwaarde voor intimiteit?
Onze identiteit is een huis met vele kamers waarvan we er een aantal nauwelijks kennen. We hebben
onze meubels zorgvuldig gekozen, naar onze ‘eigen’ smaak. Empathie met jezelf is minder makkelijk
dan het lijkt, om de reden dat het ‘zelf’ zijn minder jezelf is dan verwacht. We laten ons een identiteit
aanmeten door de ander en beseffen dat nauwelijks.
