Cultuur van het moderne – eerste helft van de 20e eeuw
1900-1945
Een periode die in het teken staat van de wereldoorlogen. Er wordt getwijfeld aan oude waarheden en
kunstenaren zetten zich af tegen oude tradities. Hierdoor begint het experimenteren met nieuwe vormen
waardoor in een korte tijd veel nieuwe stromingen en stijlen ontstaan. De verzamelnaam hiervoor is
modernisme, deze stijl sluit zich aan bij een moderne maatschappij, die in een korte tijd snel verandert door
industrialisering en technologische veranderingen
8.1- Expressie
Een goed voorbeeld van een expressionistisch kunstwerk is Erwartung, een korte opera over een nachtmerrie
geschreven door Schönberg. De Erwartung gaat over een vrouw die haar man zoek in een bos dat als een
doolhof loopt. Ze is bang en alles is donker om haar heen. Aan het einde vindt ze haar man. Hij is dood, maar
zijn dood wordt verder niet uitgelegd. Met deze opera geeft Schönberg het publiek een kijk in de droom van de
vrouw. Het stuk is heel onlogisch met een open einde. Ook de muziek is heel verwarrend, het klinkt heel
nerveus en is zeer atonaal (tempo- en hoogtewisselingen). Door deze opera ontstaat er een ‘revolutie’ binnen
de muziek. Vroeger werd muziek vanuit 1 toonhoogte geschreven, nu hoeft dat niet meer.
Sigmund Freud behandelde patiënten door te kijken naar wat hij zich niet meer herinnert, wat verdrongen is,
in plaats van te kijken wat de patiënt zich wel herinnert. Volgens Freud leren we ons te gedragen naar wat er
van ons wordt verwacht. Hierbij stoppen we onze echte verlangens weg, waardoor het lijkt alsof we alles onder
controle hebben. Freud was geïnteresseerd wat er gebeurd als de controle verdwijnt. In zijn boek
Traumdeutung (1899) doet Freud verslag van wat de duistere wereld die zichtbaar wordt in dromen wanneer
alle controle verdwijnt.
1905 Ernst Ludwig Kirchner richt Die Brücke op, een kunstgroep voor kunstenaars die zich willen afscheiden
van de regels uit die tijd en een moderne tijd wil. Het expressionisme legt nadruk op innerlijke drijfveren, die
niet bepaald worden door wat we weten, maar door het onderbewuste. Expressionisten trekken zich weinig
aan van de regels in de kunst, ze hebben een chaotische stijl waarbij kleuren, perspectief en hoekige
vormgeving gebruikt worden.
In de dansvoorstelling Le sacre du printemps – Les Ballets Russes zien we die hoekigheid terug. In dit stuk is er
sprake van een abstracte choreografie met veel dansexpressie ( dansers reageren op de muziek, maar beelden
nauwelijks een verhaal uit). In deze voorstelling wordt ook gebroken met academische regels, er worden geen
sierlijke, zweverige bewegingen gebruikt, maar een hoekige, stampende dans. Igor Stravinsky componeert de
muziek, geïnspireerd op Russische volksmuziek. Ook hij houdt geen rekening met de melodie, maar
componeert onregelmatige (atonale) muziek.
De expressionisten hebben een voorkeur voor de duistere kant van het bestaan. In de Hexentanz (heksendans)
van Mary Wigman komt dit duidelijk naar voren. In deze dans toont Wigman haar gevoelens door vallende,
hurkende, knielende en kruipende bewegingen te maken, die weer niet aansluiten bij de academische regels.
De muziek speelt niet een hele grote rol in deze dans. Deze vorm van dansen, Ausduckstanz genoemd, wordt
een succes in Europa.
Das Cabinet des Dr. Caligari van Robert Wiene is een van een expressionistische film. In de film is te zien hoe
Dr. Caligari zijn patiënt Cesare alles laat doen, ook een moord plegen. Tegelijkertijd is Dr. Caligari een directeur
van een psychiatrische instelling. Het verhaal maar een chaotische indruk door onlogische flashbacks. Het
decor is helemaal scheef gebouwd en er is geen poging gedaan tot een realistische weergave. Ook een
overdreven licht-donker-contrast zorgen ervoor dat dit een expressionistische film is.
Veel kunstenaars bewonderen volkskunst uit andere landen omdat de ‘primitieve’ volkskunst een
oorspronkelijkheid heeft die ze missen in de moderne cultuur. Ze komen in aanraking met deze nieuwe kunst
omdat reizen makkelijker wordt en omdat er in die tijd veel nieuwe musea worden geopend waar kunst uit
verschillende kolonies te zien is. Pablo Picasso is een kunstenaar die veel bewondering had voor de Afrikaanse
maskers. De voorstudies die hij deed voor het werk Les demoiselles d ’Avignon laten zien dat hij geïnspireerd
, was door de maskers. Dit schilderij is een voorloper van een nieuwe stijl: het kubisme. Hierbij wordt er gebruik
gemaakt van losse hoekige vormen en ‘verdwijnt’ het perspectief in het kunstwerk.
Tijdens WOI krijgen blanke Amerikanen steeds meer interesse in Afro-Amerikaanse elementen. Zo ook in jazz.
Veel blanke orkesten beginnen de jazz te imiteren. Toen het Franse leger in 1917 werd versterkt met
Amerikaanse troepen, reisden er ook jazzbands mee. Mede dankszij hen werd jazz ook verspreid in Europa.
In het stuk La création du monde van Les Ballets Suédois laat een Zweedse dansgroep, gevestigd in Parijs, een
stuk zien waarin de mens en natuur één zijn. Hierbij zijn de dansers verkleed als Afrikaanse goden en dieren en
voeren ze een soort oerdans uit. Ook hier wordt weer niet gekeken naar academische regels, dit zou de indruk
geven dat de mens de natuur had overwonnen. Fernand Léger maakte het decor en de kostuums die het
sierlijk dansen voor de dansers onmogelijk maakten. De muziek werd gecomponeerd door Darius Milhaud. Zijn
interesse voor jazz hoorde je terug in de muziek van het stuk.
Les Ballets Suédois wordt geleid door Rolf de Maré. Hij koppelde dansers, componisten en beeldend
kunstenaars aan elkaar. Als hij in 1925 stopt bij Les Ballets Suédois, haalt hij de Revue Nègre uit New-York naar
Parijs.
In Storyville, New-Orleans leefden veel verschillende bevolkingsgroepen samen en iedere groep had een eigen
typerende muziekstijl. Deze stijlen mengden zich allemaal tot een nieuwe soort dansmuziek: New-Orleans-jazz.
Een kenmerk van deze stijl is improvisatie. Belangrijke instrumenten zijn: de trompet, klarinet, saxofoon, banjo,
tuba en drums. In 1917 wordt voor het eerst jazz op een plaat gezet. De blanke variatie op jazz heet Dixieland
Louis Armstrong leefde in Storyville en verdiende overdag zijn geld als kolendrager. ’s Avonds speelde hij
trompet in de beste bands van de stad. Toen de stad in 1917 werd gesloopt trokken veel muzikanten naar
Chicago. Hierdoor ontstond er eind jaren ’20 een Chicago-stijl. De banjo en tuba werden vervangen door de
gitaar en contrabas en er kwam meer ruimte voor solo stukken in een nummer.
In de jaren ’30 worden de jazzbands groter en ontwikkelen ze een nieuwe stijl: de swingstijl. Door afwisseling
van korte en lange noten ontstaat er een stuwend ritme waar mensen goed op kunnen dansen. Doordat bands
steeds groter worden is er behoefte aan geschreven muziekstukken. Duke Ellington schrijft afwisselende
stukken met nieuwe akkoordenschema’s en met stukken waarin de muzikanten de mogelijkheid krijgen tot
improvisatie om hun talent te laten zien. In veel staten was het verboden dat blanke en zwarte bands samen
speelden. De orkestleider Benny Goodman was een van de eersten die hier tegenin ging en Afro-Amerikaanse
muzikanten in zijn orkest opneemt.
Het uitleggen van dromen was een van de eerste onderdelen van de psychoanalyse van Sigmund Freud. André
Breton is een psychiater die de psychoanalyse na WOI leert kennen. Hij raakt er geïnteresseerd in en noemt het
de surrealiteit die heerst in dromen. In 1924 schrijft Breton het surrealistisch manifest, waarin hij kunstenaars
oproept zich niet te beperken tot het direct zichtbare, maar te zoeken naar een manier om de wekelijke
drijfveren van ons denken en doen te laten zien. Volgens hem zorgen logica en verstand voor beperkingen. Hij
ontwikkeld spelvormen waarbij toeval de plaats inneemt van de logica. Een van die vormen is cadavre exquis
het willekeurig combineren van woorden tot zinnen.
In het werk van Duchamp speelt toeval en vrije associatie een rol. In 1917 exposeert hij een omgekeerd urinoir
in New-York als ‘de fontein’. Door het gebruikmaken van een readymade roept hij de vraag op wat kunst is. De
fontein is een wereldberoemd kunstwerk geworden waarbij het idee belangrijker is dan het werk.
Dalí was de bekendste surrealist.
8.2Oorlog
De Italiaanse dichter Marinetti verheerlijkte de WOI, waarvan hij en vele andere dachten dat deze oorlog maar
kort zou duren, en beschreef deze in zijn Futuristisch manifest als een ‘grote schoonmaak’. Gino Severini
maakt een kunstwerk genaamd Plastische synthese van het begrip ‘oorlog’ waarin hij verschillende
onderdelen van de oorlog ziet (vliegtuigen, kanonnen, vlaggen etc.), soldaten ontbreken omdat de machine het
volgens de futuristen overneemt. In de 1e WO botst het moderne met de oude oorlogsstrategieën. Soldaten
