Samenvatting Sociale Psychologie 9e editie
Hoofdstuk 1: inleiding tot de sociale psychologie
1.1. Wat is sociale psychologie?
We beschouwen psychologie als de wetenschap van het gedrag en de psychische processen van het
individu.
Sociale psychologie is de wetenschap die bestudeert hoe de gedachten, gevoelens en gedragingen
van mensen worden beïnvloed door de echte of denkbeeldige aanwezigheid van anderen: ouders,
vrienden, werkgevers, leraren, vreemden etc → wetenschappelijke studie naar sociale invloed.
• Kern is sociale invloed: het effect dat de woorden, daden of alleen al de aanwezigheid van
andere mensen hebben op onze gedachten, gevoelens, attitudes of gedrag. VB: reclame van
tandpasta die ons overhaalt om het merk te kopen of bij een verkiezingsprogramma. Ook
wanneer je vrienden je proberen over te halen nog een drankje te doen.
Mensen zijn zich vaak niet bewust van de redenen achter hun eigen reacties en gevoelens. Bij het
verklaren van een bepaald onderwerp willen sociaal psychologen weten welke verklaringen de meest
waarschijnlijk is. In plaats van af te gaan op gezond verstand of meningen gebruik maken van de
empirische methoden: op waarneming en/of onderzoek gebaseerde methode voor het toetsen van
hypothesen.
Als wetenschappers hebben we het doel objectieve antwoorden te vinden op vragen als: welke
factoren veroorzaken agressie? Of, waarom werken bepaalde soorten politieke reclame beter dan
andere?
• Om dergelijke vragen te beantwoorden moet er een hypothese opgesteld worden: een als
voorlopige waarheid aangenomen maar nog te bewijzen veronderstelling.
Taak van de sociaal psycholoog: onderzoeken wat de specifieke eigenschappen zijn van de
omstandigheden waaronder het een of het ander het waarschijnlijkst is → nemen jongeren meer
risico’s in het verkeerd wanneer zij alleen zijn of wanneer zij met leeftijdsgenoten zijn?
Sociale psychologie onderscheidt zich van antropologie en de sociologie doordat ze zich niet zozeer
bezighoudt met sociale situaties in een objectieve betekenis, maar doordat ze zich in eerste instantie
richt op de manier waarop mensen beïnvloed worden door construct van hun sociale omgeving: de
manier waarop mensen de sociale wereld waarnemen, begrijpen en interpreteren.
• sociaal psychologen menen dat je pas kunt begrijpen hoe mensen door hun sociale wereld
worden beïnvloed als je begrijpt hoe ze die sociale wereld waarnemen begrijpen en
interpreteren.
Een groot deel van het sociaalpsychologisch onderzoekt richt zich op determinanten van gedachten,
gevoelens en gedragingen van mensen: bepalende factor in een ontwikkeling of toestand.
Als persoonlijkheidspsychologen proberen sociaal gedrag te verklaren, concentreren ze zich over het
algemeen op individuele verschillen: die aspecten van de persoonlijkheid die mensen onderscheiden
van anderen.
,Sociaal psychologen zijn ervan overtuigd dat je, als je gedrag primair op grond van
persoonlijkheidsfactoren probeert te verklaren, de machtige rol van de sociale invloed niet moet
vergeten. De situatie heeft een ingrijpende invloed op hoe mensen met elkaar omgaan.
Sociale psychologie is gerelateerd aan andere sociale wetenschappen, zoals de sociologie, economie
en politicologie. Bestuderen allemaal de invloed van sociale factoren op het menselijk gedrag, maar
door belangrijke verschillen staat de sociale psychologie apart – met name op analyseniveau.
Doel van de sociale psychologie: het identificeren van de universele eigenschappen van de
menselijke natuur die ervoor zorgen dat iedereen gevoelig is voor sociale invloed, onafhankelijk van
sociale klasse of cultuur.
Sociale psychologie is een jonge wetenschap die zich vooral in de VS heeft ontwikkeld: veel
ontdekkingen zijn nog niet op hun algemeenheid getest in andere culturen. Het doel van sociaal
psychologen is het ontdekken van dergelijke universele wetten, maar ook van culturele verschillen in
de manier waarop deze wetten tot uiting komen.
Sociale psychologie beweegt zich in het gebied tussen de sociologie en persoonlijkheidspsychologie.
Sociologie: concentreert zich niet op de psychologie van het individu, maar kijkt naar de samenleving
als geheel.
Sociale psychologie: onderzoekt de psychologische processen die mensen met elkaar
gemeenschappelijk hebben en hen gevoelig maken voor sociale invloed.
Persoonlijkheidspsychologie: onderzoekt de kenmerken die maken dat individuen uniek zijn en van
elkaar verschillen.
1.2. De macht van de situatie
De meeste mensen zullen, zonder belangrijke informatie over een situatie, iemands gedrag proberen
te verklaren op grond van iemands persoonlijkheid. Dit is van grote invloed op de manier waarop
mensen met elkaar omgaan en of ze sympathie hebben en verdraagzaamheid kunnen opbrengen
voor een ander, of misschien juist ongeduldig en boos zijn.
Fundamentele attributiefout: neiging om de mate waarin iemands gedrag wordt veroorzaakt door
de rol van persoonlijke eigenschappen en andere interne factoren te overschatten en de rol van
externe, situationele factoren te onderschatten.
Attributie: het toeschrijven van oorzaken aan het eigen of aan andermans gedrag en het daarmee
voorzien van verklaringen.
Als we de macht van de situatie niet volledig doorgronden hebben we de neiging om het probleem te
vereenvoudigen en dat beperkt onze kennis over de oorzaken van een groot aantal menselijke
gedragingen → neiging om slachtoffer de schuld te geven.
Experiment competitieve strategie of coöperatieve strategie bij het spelen van een bepaald spel (blz.
11/12). Conclusie: naam van het spel veroorzaakt een enorm verschil in de manier waarop mensen
zich gedragen.
Natuurlijk bestaan er verschillen in persoonlijkheid die vaak van groot belang zijn, maar de sociale
situatie en de omgeving kunnen zo invloedrijk zijn dat ze op bijna iedereen een groot effect kunnen
hebben.
,1.3. De macht van sociale interpretatie
Sociale situatie definiëren door de objectieve eigenschappen van de situatie te bepalen, zoals hoe
lonend die situatie is voor mensen, en vervolgens te kijken naar het gedrag dat door die objectieve
eigenschappen ontstaat.
Gedrag belonen → grotere kans dat we ermee doorgaan.
Gedrag gevolgd door straf → gedrag neemt af en eindigt uiteindelijk.
Behaviorisme door B.F. Skinner: stroming in de psychologie die de stelling verdedigt dat men, om
menselijk gedrag te kunnen begrijpen, slechts hoeft te kijken naar de bekrachtigende eigenschappen
van de omgeving.
→ vergaten het belang van de manier waarop mensen hun omgeving interpreteren.
Gestaltpsychologie: stroming in de psychologie die het belang benadrukt van het bestuderen van de
persoonlijke manier waarop een object wordt waargenomen (gestalt/geheel), in plaats van het
bestuderen van de manier waarop de objectieve, fysieke eigenschappen van het object zijn
samengevoegd: het geheel is anders dan de soms der delen.
→ je moet je richten op de fenomenologie van de waarnemer, in plaats van op de afzonderlijke
objectieve elementen van het object: filosofische methode die probeert door de geestelijk intuïtieve
beschouwing van de dingen, niet door rationele kennis, de constitutie van de wereld in de geest en
het wezen der dingen te beschrijven. Oftewel: stroming die verschijnselen wil leren kennen zoals ze
zich aan ons voordoen.
Kurt Lewin: grondlegger moderne experimentele sociale psychologie.
→ gestaltprincipes niet alleen toepassen op de perceptie van objecten, maar ook op sociale
perceptie. Het is vaak belangrijker om te begrijpen hoe mensen de sociale wereld waarnemen,
doorgronden en interpreteren dat om de objectieve eigenschappen ervan te begrijpen.
De manier waarop mensen hun omgeving construeren is belangrijk.
Fritz Heider (medeoprichter Sociale Psychologie): over het algemeen reageert iemand op wat hij
denkt dat de ander waarneemt, voelt en denkt, als aanvulling op wat de ander zou kunnen doen.
Naïef realisme: speciaal soort construct. De overtuiging dat ieder van ons dingen waarneemt ‘zoals
ze echt zijn’.
Stel: Maria kust op een dag Jan impulsief op zijn wang. Jan zijn reactie hangt af van de manier
waarop hij de situatie construeert. Als hij de situatie verkeerd interpreteert kan hij een flater slaan.
Jan zijn reactie kunnen we het beste begrijpen door een manier te vinden om vast te stellen hoe hij
Maria’s gedrag construeert in plaats van te proberen de objectieve aard van de kus zelf te ontleden.
,1.4. De oorsprong van constructen: fundamentele menselijke motieven
Er zijn twee belangrijke motieven:
1. de behoefte aan een positief zelfbeeld
2. de behoefte om de wereld accuraat waar nemen
De behoefte aan zelfrechtvaardiging is soms in strijd met de behoefte om accurate waarnemingen te
doen, dit kan catastrofale gevolgen hebben → Dit dilemma is terug te zien in de Vietnamoorlog en de
bouw van de Betuwespoorlijn.
De bovenstaande motieven trekken ons dus in tegengestelde richtingen.
Meeste mensen hebben een sterke behoefte aan een positief zelfbeeld: evaluatie van mensen van
hun eigenwaarde, dar wil zeggen: de mate waarin ze zichzelf beschouwen als goed, competent en
beschaafd.
De reden dat mensen de wereld zien zoals ze zien, kan vaak worden teruggevoerd op deze
onderliggende behoefte. Het erkennen van onze tekortkomingen is moeilijk, zelf wanneer dat ten
koste gaat van een accurate kijk op de wereld.
VB: echtpaar gaat scheiden na huwelijk van 10 jaar door de irrationele jaloezie van de man. In plaats
van de waarheid te erkennen, wijt de man het mislukken van zijn huwelijk aan het feit dat zijn ex-
vrouw niet genoeg inging op zijn behoeften. Hierdoor voelt hij zich beter over zichzelf maar hij al hier
niks van leren.
1. Menselijke wezens zijn gemotiveerd om een positief beeld van zichzelf in stand te houden,
deels door hun gedrag te rechtvaardigen.
2. En dat dit hen er onder bepaalde te specificeren omstandigheden toe brengt dingen te doen
die in eerste instantie verrassend of paradoxaal lijken.
De behavioristische benadering is onvoldoende om een groot deel van de belangrijke attitudes en
gedragingen van mensen te verklaren.
Eén van de belangrijkste kenmerken van de mens is het vermogen tot redeneren → vermogen om
logisch te denken.
Sociale cognitie: hoe mensen sociale informatie selecteren, interpreteren, herinneren en gebruiken
om oordelen te vormen en beslissingen te nemen.
Onderzoekers die sociaal cognitieve processen onderzoeken, nemen als uitgangspunt dat alle
mensen de wereld zo accuraat mogelijk proberen waar te nemen.
→ soms maken we fouten in onze pogingen om situaties te begrijpen en te voorspellen, omdat we
niet over alle feiten beschikken die we nodig hebben om een gegeven situatie accuraat te kunnen
beoordelen → de best mogelijke auto kopen voor maximaal 10.000 euro.
Onze verwachtingen over de sociale wereld beïnvloeden soms ons vermogen om die wereld accuraat
waar te nemen → selffulfilling prophecy: je verwacht bepaald gedrag van jezelf of van iemand
anders, dus handel je op zo’n manier dat je verwachting waarheid wordt.
,1.5. Sociale psychologie en maatschappelijk problemen
Naast dat we nieuwsgierig zijn willen veel sociaal psychologen ook oorzaken van sociaal gedrag
bestuderen omdat ze een bijdrage willen leveren aan de oplossing van maatschappelijke problemen.
Sociale psychologen bestuderen:
• Nijpende problematiek als het aanzetten van mensen tot het bewuster gebruik van energie
en water, veilig vrijen en gezonder eten;
• Bevordering altruïsme en tolerantie;
• Terugdringen van geweld en vooroordelen;
• De effecten van geweld in de media;
• Ontwikkelen van effectieve strategieën voor het oplossen van conflicten in groepen en tissen
landen;
• Het verbeteren van de intelligentie van kinderen door middel van interventie in de omgeving
en betere lesprogramma’s;
• Reduceren van hoge uitval van studenten uit minderheidsgroepen;
• Van hartstocht, aardig vinden en houden van – en de zaken die daarvoor bevorderlijk zijn.
,Hoofdstuk 3: sociale cognitie: hoe we denken over de sociale wereld
3.1. De sociale denker
Mensen zijn bijzonder goed in sociale cognitie: hoe mensen denken over zichzelf en de sociale
wereld; specifieker: hoe mensen sociale informatie selecteren, interpreteren, herinneren en
gebruiken om oordelen te vormen en beslissingen te nemen.
Twee typen sociale cognitie:
1. Automatische sociale cognitie: zonder nadenken.
2. Gecontroleerde sociale cognitie: wel nadenken. Kost meer inspanning en is meer
weloverwogen
Beide sociale cognities werken in veel gevallen uitstekend samen.
3.2. Op de automatische piloot: denken zonder inspanning
Mensen nemen een nieuwe situatie vaak heel snel in zich op: aantal studiegenoten in een klaslokaal
en de docent vooraan de klas → snel en moeiteloos.
Automatisch denken: denken dat onbewust, onopzettelijk, onwillekeurig en zonder inspanning
geschiedt → reflexen, impulsen en gewoontegedrag.
• Helpt ons nieuwe situaties te begrijpen, doordat we ze in verband kunnen brengen met
eerdere ervaringen.
Hiervoor gebruiken we schema’s: mentale structuren die mensen gebruiken om hun kennis over de
sociale wereld te organiseren rond thema’s of objecten. Deze structuren hebben invloed op de
informatie die mensen opmerken, waarover ze nadenken en die ze zich herinneren.
• Omvat kennis over o.a.: andere mensen, onszelf, sociale rollen (hoe gedraagt een docent
zich?) en specifieke gebeurtenissen.
• Helpen ons de wereld te organiseren en te begrijpen, en de gaten in onze kennis op te vullen.
• Zijn belangrijk als we geconfronteerd worden met informatie die op verschillende manieren
kan worden geïnterpreteerd: helpen ons ambiguïteit te reduceren.
• Hoe dubbelzinniger de informatie, hoe meer we geneigd zijn om de lege plekken in te vullen
met behulp van schema’s.
Zo’n schema over een gebeurtenis heet een script: de beschrijving van hoe zo’n gebeurtenis
verloopt.
Mensen met Korsakov hebben geen schema’s, alles wat zij tegenkomen is onbegrijpelijk en
verwarrend. Zij verliezen het vermogen om nieuwe herinneringen te vormen.
Het schema dat in je opkomt in een bepaalde situatie en dat bepaalt welke indruk je van diegene
krijgt, kan beïnvloed worden door toegankelijkheid: mate waarin schema’s en concepten zich op de
voorgrond van ons bewustzijn bevinden waardoor het waarschijnlijker is dat we ze gebruiken bij onze
oordelen over de sociale wereld.
1. Blijvend toegankelijk door eerder ervaringen: constant actief en gereed voor gebruik bij het
interpreteren van ambigue situaties → alcoholisme komt veel voor in je omgeving, hierdoor
kunnen bepaalde kenmerken je sneller te binnen schieten.
, 2. Tijdelijk toegankelijk: gerelateerd aan een doel die we op dat moment hebben. Je hebt
binnenkort een tentamen over de klinische psychologie. Hierdoor zal je vreemd gedrag op
straat eerder koppelen aan de psychiatrische stoornissen die je moet leren. Of tijdelijk
toegankelijk door recente ervaring.
Priming: het proces waarbij recente ervaringen de toegankelijkheid van een schema, kenmerk of
concept verhogen. Priming is een goed voorbeeld van automatisch denken omdat het snel,
onwillekeurig en onbewust gebeurt.
• Een gedachte kan pas invloed uitoefenen op onze indruk van de sociale wereld, als die zowel
toegankelijk als toepasselijk is.
• Ontvankelijkheid speelt een rol.
• Priming beïnvloedt niet alleen het oordeel, maar ook het gedrag van mensen die worden
beoordeeld.
Schema’s kunnen een eigen leven gaan leiden, zelfs als ze volledig weerlegd zijn.
→ na een experiment krijg je te horen dat je erg goed was in een taak. Je vormt hierdoor dan ook
een schema dat je goed was in de taak. Ondanks dat je vervolgens te horen kreeg dat de feedback
willekeurig was en niets te maken had met je werkelijke prestaties geloof je dat je bij een volgende
test het beter doet als de mensen die slecht waren in de taak. Je schat je score dan ook hoger in dan
de ‘’mislukte’’ deelnemers.
• Toen de proefpersonen de feedback ontvingen, legden ze aan zichzelf uit waarom ze het zo
goed of zo slecht deden en haalden ze herinneringen op die consistent waren met hun
optreden.
• Perseveratie-effect: bevinding dat opvattingen van mensen over zichzelf en de sociale
wereld aanhouden, ondanks bewijzen van het tegendeel.
Niet altijd negeren we informatie over het tegendeel; bestraffingseffect: bevinding dat positieve
opvattingen over de sociale wereld waarvan bewezen wordt dat ze onjuist zijn, kunnen omslaan naar
zeer negatieve opvattingen → mensen overschatten in welke mate hun opvatting op grond van
nieuwe informatie moet worden bijgesteld en daardoor schieten ze te veel door naar de negatieve
kant.
• Mensen onderschatten de mate van correctie die nodig is als negatieve informatie onjuist
blijkt te zijn met gevolg het perseveratie-effect.
, De manier waarop mensen op basis van hun schema’s handelen hebben invloed op de mate waarin
deze schema’s worden bevestigd of ontkracht; selffulfilling prophecy: situatie waarbij mensen (1)
een verwachting hebben over hoe iemand is, die (2) van invloed is op de manier waarop ze zich
tegenover die persoon gedragen ,waardoor (3) die persoon zich consistent met deze verwachtingen
gaat gedragen, zodat (4) hun verwachtingen uitkomt.
Robert Rosenthal en Lenore Jacobsen toonden selffulfilling prophecy aan op een basisschool: IQ-test
werd afgenomen bij alle leerlingen en de leraren werden verteld dat sommige zo goed gescoord
hadden dat ze het komende jaar zeker zouden uitblinken (deze leerlingen waren willekeurig gekozen
en hadden niet perse beter gescoord dan de andere leerlingen). Na observaties werden aan het
einde van het schooljaar de kinderen opnieuw getest en de ‘’uitblinkers’’ hadden een significant
hogere stijging in hun IQ-score dan de andere leerlingen. De verwachtingen van de leraren waren
realiteit geworden. De uitblinkers kregen onbewust meer aandacht van de leraren.
→ pygmalioneffect: een positieve selffulfilling prophecy: als er positieve verwachtingen zijn van
mensen, gaan zij beter presteren.
Selffulfilling prophecy is een voorbeeld van automatisch denken: het gaat onbewust. Docenten
kunnen misplaatste verwachtingen hebben over hun leerlingen op grond van bijvoorbeeld etniciteit.
Deze factor kan leiden tot selffulfilling prophecy.
