H1 Het belang van menselijke relaties
1.1 Leven in een moderne samenleving
Het leven in groepsverband en het aangaan van relaties leveren voordelen op. Hierdoor zijn er tussen
mensen complexe sociale structuren ontstaan waarbij mensen met elkaar verbonden zijn via allerlei
psychologische en emotionele ‘bindmiddelen’, zoals gevoelens van empathie, verliefdheid en
vriendschap.
In de moderne en welvarende maatschappij zijn sociale contacten en relaties van groot belang. Uit
veel onderzoek blijkt dat mensen die een gebrek ervaren aan goede relaties, bijv. omdat ze
gescheiden zijn of alleen staand, niet alleen vaker eenzaam en depressief zijn, maar ook een grotere
kans hebben om eerder te overlijden, opgenomen te worden in een psychiatrische inrichting, en een
grotere kans hebben op het oplopen van hart- en vaatziekten. Sociale contacten en relaties zijn dus
van groot belang voor de lichamelijke en psychische gezondheid.
Een van de belangrijkste redenen is dat sociale contacten en relaties een buffer vormen tegen
stress: contacten en relaties met anderen zorgen ervoor dat stress minder vat op mensen heeft. Met
anderen over problemen praten maakt bijv. dat mensen hun problemen kunnen relativeren of
oplossen. Mensen die een gebrek aan sociale contacten en relaties ervaren missen deze steun,
waardoor stress een negatiever effect heeft op hun gezondheid.
Daar komt bij dat de laatste decennia het algemene stressniveau van mensen flink is toegenomen.
Oorzaken zijn de snellere manier waarop onze maatschappij werkt (denk aan digitale
communicatiemiddelen) en de hogere eisen die aan mensen worden gesteld. Ook bijv. economische
recessies kunnen veel stress veroorzaken, bijv. over geld. Relaties als buffer tegen stress zijn daarom,
ook in moderne tijd, zeker geen overbodige luxe.
Nu is het niet zo dat elke vorm van contact of elke relatie even steunend is of stress reducerend werkt.
Relaties en contacten die niet goed lopen kunnen veel stress met zich meebrengen, denk aan
conflicten die mensen met anderen hebben. Zijn er conflicten of voelen mensen zich bijv. afgewezen,
bekritiseerd of buitengesloten, dan lijdt hun welzijn, functioneren en hun levensduur daaronder. Zo
hebben partners die veel ruziemaken een hogere bloeddruk en een slechtere bloedsuikerspiegel dan
partners die weinig ruziemaken.
In zijn algemeenheid kan echter gesteld worden dat de voordelen van sociale contacten en relaties
veel zwaarder wegen dan de nadelen ervan.
Ondanks de problemen die sociale contacten en relaties met zich meebrengen, zijn mensen dus als
het ware voorgeprogrammeerd om anderen op te zoeken. Het draagt immers bij aan hun overlevings-
en voortplantingskansen.
Sinds de opkomst van de sociale media hebben sociale contacten en relaties er een nieuwe dimensie
bij gekregen. Sociale media bieden de gebruiker een heel laagdrempelige manier om contact te
maken en onderhouden met andere mensen.
Tot nu toe laten onderzoeken enigszins tegenstrijdige resultaten zien, zeker ten aanzien van het
gebruik van Facebook. Sommige onderzoeken vinden een positief verband tussen bijv. het aantal
Facebookvrienden dat mensen hebben en hun psychologisch welzijn: hoe meer Facebookvrienden,
hoe beter mensen zich voelen en hoe meer ze het gevoel hebben sociale steun te ontvangen. Er is
echter ook onderzoek dat het tegengestelde vindt. In dat onderzoek gingen de onderzoekers een
aantal weken lang, meerdere keren per dag, na hoe Facebookgebruikers zich voelden. Uit dat
onderzoek bleek dat, naarmate mensen Facebook vaker gebruikten, ze steeds minder tevreden
werden met hun leven. Een verklaring is dat, in zijn algemeenheid, op Facebook mensen zich vaak
alleen van hun beste kant laten zien. Dit kan ertoe leiden dat gebruikers denken dat anderen het
allemaal veel beter voor elkaar hebben, wat gevoelens van frustratie en afgunst in de hand kan
werken. Op welke wijze sociale media het welzijn van gebruikers beïnvloeden, hangt al met al sterk af
van de wijze waarop mensen sociale media gebruiken.
Sociale steun als overlevingsmechanisme:
Sociaal kapitaal betreft de bronnen waartoe mensen via hun relaties met anderen toegang hebben.
Sociale steun is daarvan een van de belangrijkste.
Sociale steun kan daarbij vier vormen aannemen:
1. Emotionele steun: houdt in dat mensen elkaar op emotioneel gebied helpen. Dat kan bijv.
door te luisteren nar iemands verhaal, door een hart onder de riem te steken of door een arm
1
, om iemands schouder te leggen. Het probleem gaat er misschien niet van weg, maar de
ander voelt zich er wel beter door: hij voelt zich gesteund. Alleen al de aanwezigheid van
iemand, zonder dat deze persoon iets doet of zegt, kan al als steunend worden ervaren.
Emotionele steun geeft mensen het gevoel te worden begrepen en er niet alleen voor te
staan.
2. Informationele steun: mensen kunnen elkaar steunen door elkaar adviezen te geven of
informatie te verstrekken. Zo kan iemand enorm geholpen zijn met het advies van de
buurman die vertelt hoe je een subsidie kunt aanvragen voor het aanpassen van je woning in
geval van een handicap. Informatie van anderen helpt mensen op weg. Ze leren van wat
anderen al weten en hoeven het wiel niet zelf opnieuw uit te vinden.
3. Instrumentele steun: houdt in dat mensen heel praktische dingen voor elkaar doen.
Iemand zorgt bijv. voor de planten en huisdieren van de buren als die op vakantie zijn of haalt
boodschappen voor een zieke vriendin. Instrumentele steun voorkomt en verhelpt daarmee
veel praktische problemen en stress.
4. Waarderende steun: houdt in dat mensen bevestiging halen uit het contact met anderen.
Ze zien dat anderen goedkeuren wat ze doen, dat anderen het op dezelfde manier doen of ze
worden aangemoedigd door anderen om vooral zo door te gaan. Waarderende steun is
belangrijk omdat het mensen het gevoel geeft dat ze goed bezig zijn, dat anderen het op prijs
stellen wat ze doen en het met hen eens zijn. Dat is vooral belangrijk in tijden van onzekerheid
of moeilijkheden. Vooral dan hebben mensen behoefte aan zekerheid en bevestiging.
Sociale steun kan daarbij openlijk plaatsvinden, maar ook ‘onzichtbaar’. Openlijke steun houdt in dat
zowel degene die helpt als degene die wordt geholpen, zich realiseert dat er steun plaatsvindt. Vaak
vindt steun ‘onzichtbaar’ plaats, dat wil zeggen zonder dat de ontvanger van de steun doorheeft dat
hij wordt geholpen. Iemand is zich er bijv. niet van bewust dat zijn partner extra klusjes rond het huis
doet om hem/haar te ontlasten. Ook als mensen niet doorhebben dat ze worden geholpen, draagt de
steun bij aan een verbeterd welzijn.
Wel kan degene die onzichtbare steun verleent soms problemen ervaren, zeker als de onderlinge
relatie tussen steungever en steunvrager als onder druk staat. Omdat de steun niet wordt gezien door
de ontvanger ervan kan de gever van onzichtbare steun het gevoel hebben dat de steun niet wordt
gewaardeerd.
Belangrijk om op te merken is dat het, bij het ontvangen van steun, niet zozeer gaat om de
daadwerkelijke hoeveelheid steun die mensen ontvangen, maar om de waargenomen hoeveelheid
steun. Mensen kunnen een heel steunende omgeving hebben en desondanks het idee hebben dat
hun omgeving hen niet voldoende helpt. Deze steun is zo belangrijk dat zelfs alleen al het idee dat
steun in geval van nood beschikbaar is, stress vermindert. Wie van tevoren al weet dat hij bijv. een
vriendin kan bellen om op de kinderen te passen of om een verhaal kwijt te kunnen voelt zich al beter.
Sociale steun is vooral belangrijk in tijden van onzekerheid, tegenslag en stress. Daarbij geldt dat
sommige gebeurtenissen die mensen meemaken stressvoller zijn dan andere en een groter beroep
doen op het aanpassingsvermogen. Onderzoek laat zien dat er wat dat betreft een rangorde is aan te
brengen in stressvolle levensgebeurtenissen. Zie tabel 1.1 blz. 20.
Dit onderzoek laat bovendien zien dat niet alleen gebeurtenissen die mensen als negatief ervaren,
zoals een ongeluk, maar ook gebeurtenissen die ze als positief ervaren, zoals een geboorte van een
kind, stressvol kunnen zijn. Hoe positief dit soort gebeurtenissen emotioneel ook mogen worden
ervaren, ze brengen veel veranderingen met zich mee en vragen van mensen een verandering in
routine. Dit alles zorgt voor stress.
Naast de ernst van een gebeurtenis (mate waarin deze ingrijpt), is ook de frequentie van belang. De
meest ingrijpende levensgebeurtenissen zullen de meeste mensen niet geregeld of vaak meemaken,
sommige zelfs nooit, zoals een echtscheiding. Minder ingrijpende gebeurtenissen overkomen mensen
weer wat vaker, zoals een vakantie of verhuizing. De laatste decennia is de maatschappij in haar
algemeenheid hectischer en stressvoller geworden. Hierdoor heeft ook een verandering
plaatsgevonden in de gebeurtenissen die mensen zoal meemaken en die ze als stressvol ervaren.
Met name gebeurtenissen die te maken hebben met veranderingen in of op het werk zijn in frequentie
toegenomen: mensen veranderen bijv. sneller van werkkring of van taakinhoud.
In zijn algemeenheid geldt dat hoe meer levensgebeurtenissen mensen in korte tijd meemaken, hoe
groter de kans is dat ze stress ervaren en (ernstig) ziek worden, zeker als deze gebeurtenissen
ingrijpend van aard zijn.
2
, Sociale steun kan de negatieve effecten van ingrijpende levensgebeurtenissen verminderen en
voorkomen en is daarmee van levensbelang.
Niet alleen ingrijpende levensgebeurtenissen zorgen voor stress, gezondheidsproblemen en behoefte
aan sociale steun. Dit geldt ook voor kleine, dagelijkse ergernissen, zoals de ergernis die gepaard
gaat me het in de file staan of een apparaat dat opeens kapot gaat. Mensen die voldoende sociale
steun ervaren, ervaren minder van dit soort dagelijkse ergernissen en gaan er beter mee om.
In zijn algemeenheid geldt:
Hoe meer ingrijpende levensgebeurtenissen mensen meemaken, hoe slechter hun
gezondheid is;
Hoe meer sociale steun mensen ervaren, hoe minder vatbaar ze zijn voor de negatieve
invloed van ingrijpende levensgebeurtenissen.
Waarom zou de gever helpen? Waarom steken mensen energie in anderen? Een andere term voor
het helpen van mensen is prosociaal gedrag of altruïsme.
Redenen waarom mensen anderen zouden helpen:
Reden 1: mensen delen een genetische band:
Volgens de theorie van inclusive fitness zijn mensen vooral bereid personen te helpen met wie ze
een genetische band delen. Een belangrijke onbewuste drijfveer van mensen is volgens deze theorie
namelijk at mensen gericht zijn op de overleving van hun genen. Door het helpen van familie helpen
ze dus ook hun eigen genen om te overleven, ook al zitten die in het lichaam van een ander.
Reden 2: het verbetert de eigen reputatie:
Volgens de theorie van het competitive altruism vertonen mensen prosociaal gedrag omdat ze
daarmee hun reputatie kunnen verbeteren. Mensen die anderen helpen, zijn namelijk populairder,
geliefder en worden eerder als leider gekozen. Een voorbeeld zijn BN’ers dei zich inzetten voor goede
doelen. Ook het dragen van zogenoemde empathy ribbons, de gekleurde strikjes en armbandjes die
aangeven dat je een goed doel steunt, is hier een uiting van.
Reden 3: mensen voelen empathie voor de ander:
Empathie komt van het Duitse woord einfühlen, wat invoelen betekent. Het is een gevoelsmatige
reactie van medeleven die mensen ervaren als ze contact hebben met iemand die het moeilijk heeft.
Empathie is echter meer dan alleen en gevoel. Het heeft ook te maken met een manier van denken,
namelijk het mentale vermogen om het perspectief van een ander in te nemen. Volgens de empathie-
altruïsme-hypothese van Batson is empathie de belangrijkste reden dat mensen iemand in nood
helpen. Uit empathie willen ze, zonder eigenbelang, de ander helpen.
Reden 4: mensen zijn gemotiveerd om onlustgevoelens te verminderen:
Volgens het negative state relief-model hoeven mensen niet per se empathie te voelen om iemand
in nood te helpen. Behalve empathie kan een persoon in nood bij anderen ook een ongemakkelijk
gevoel oproepen. Men voelt zich bijv. angstig worden, gestrest, of schuldig. Men kan de ander dan
gaan helpen, niet zozeer om die ander een plezier te doen, maar om bij zichzelf die negatieve
gevoelens weg te halen. Dit zullen mensen vooral doen als ze het lijden van het slachtoffer slecht
kunnen vermijden. Men kan niet aan de situatie ‘ontsnappen’. Denk aan bijv. een buurkind dat heel
hard is gevallen op de oprit, en dat men moeilijk kan negeren omdat dat wel heel erg onfatsoenlijk lijkt.
Reden 5: mensen zijn gemotiveerd om zich goed te voelen:
Volgens de theorie van mood enhancement helpen mensen omdat ze daarmee, onbewust, in een
betere stemming proberen te komen. Prosociaal gedrag – helpen, steunen, verzorgen – kan immers
heel bevredigend zijn: het geeft je het gevoel dat je belangrijk bent voor de ander en dat iemand je
nodigt heeft. Reden 5 verschilt van reden 4 doordat bij reden 5 mensen geen negatieve gevoelens
ervaren die worden opgewekt door het lijden van een ander. Bij reden 4 is dat wel het geval.
Reden 6: mensen ervaren plichtsbesef:
Mensen kunnen ook prosociaal gedrag vertonen omdat ze zich daartoe, om wat voor reden dan ook,
verplicht voelen. Hier kan bijv. sprake van zijn bij familie, uit religieuze overwegingen, of als de ander
in het verleden veel voor iemand heeft gedaan.
Reden 7: mensen streven naar wederkerigheid:
3
