Hoorcolleges MEG
WEEK 1 | DE TRIOMF VAN DE BARBAREN EN OPKOMST VAN EEN NIEUWE RELIGIE
De Triomf van de barbaren (c. 300-700)
Barbaren: De benaming vanuit Romeinen vóór niet-Romeinen. Het woord komt uit het
Grieks en betekende: niet-Grieks sprekend. Barbaars heeft een onderliggende
betekenis van onbeschaafd etc.
Er zijn echter barbaren in verschillende soorten en maten
Er wordt nu gefocust op Germaanse barbaren uit het noorden. Twee voorbeelden:
1. In de vijfde eeuw leefde een nobelman op zijn landgoed in Frankrijk en hij had nieuwe buren
gekregen: de Bourgondiërs. Deze nobelman was beschaafd en geleerd. Zijn buren hadden
dierlijke taal gebruikt, ze waren constant dronken, ze stonken, ze hadden lange haren die ze in
bedwang hielden met boter.. De nobelman had een zekere cultuurshock.
2. Stilicho was opperbevelhebber van het Romeinse leger rond 400. Hij is een Germaan (een
barbaar). Hij komt uit een stam van de Vandalen. Hij is echter getrouwd met een Romeinse en
zag eruit als een Romein. Hij werd echter niet beschouwd als een Romein..
De bescherming van de Romeinse grenzen werd gedaan door de barbaren. Ze krijgen de status van
bondgenoten, ze worden binnengelaten in het rijk en mogen hier settelen en nemen de Romeinse
cultuur over. Er zijn echter ook barbaren die verder van de grens wonen en niet geromaniseerd
worden.
Volksverhuizingen:
Fransen spreken van Les invasions des barbares
Duitsers spreken van Die Völkwanderung
Deze benamingen alleen laten verschillende perspectieven zien op de historische gebeurtenis.
Wandelen van een volk is iets wezenlijks anders dan een invasie van barbaren.
Vaak kom je landskaarten tegen met allerlei pijlen die dan volken vertegenwoordigen die aan de
wandel gaan. Dit beeld klopt niet of deels niet.
Wat is een volk?
Deze groepen worden beschreven in Romeinse bronnen als gens. Soms worden die vertaald naar stam
of volk.
Hoe groot is zo’n groep?
Dat weten we niet precies maar we schatten ongeveer 20.000 gemiddeld, de grootste waren de
Visigoten met 100.000 leden. Dat lijkt niet veel, maar als je je ze systematisch laat trainen en goed
bewapend, is het ineens een heus leger.
Hoe worden deze mensen genoemd?
De Romeinen noemen deze mensen steeds verschillend door de tijd. De Franken en Allemanni
ontstaan pas later, die zouden dan ontstaan zijn uit andere volken. Groepen vertrekken misschien
vanaf een plek, maar er blijven vaak ook mensen op de originele plek. Soms sluiten nieuwe groepen
zich aan bij een andere groep. Ze nemen dan soms nieuwe namen aan.
,Waarom verhuizen deze volken?
De redenen voor vertrek zijn verschillend, maar het Romeinse Rijk trekt mensen aan door welvaart.
Het Rijk is een consumptiemaatschappij. Romeinen gooiden misschien spullen weg, Germanen
maakten dit dan weer en hergebruikten deze producten. Er is 1 volksverhuizing die anders is dan
andere volksverhuizing. Deze wordt veroorzaakt door de komst van de Hunnen uit Centraal-Azië. De
komst brengt een paniekreactie op gang. De volken hebben drie opties: de Hunnen bestrijden, zich bij
de Hunnen aansluiten (veel doen dit en legers van Hunnen worden groten) of inpakken en wegwezen.
Dit doen de Visigoten. De paniekreactie is waarschijnlijk ook dat de Vandalen, de Analen en de Sueven
het Rijk binnenvallen.
Waarom gaat het Romeinse Rijk ten onder in 476 – of niet?
Er zijn historici die vinden dat er niet zoveel verandert na 476, maar dat de echte verandering pas later
komt met de komst van de Islam.
- Er is geen keizer meer in het westelijke deel van het Romeinse Rijk
- Westelijke koninkrijken zijn zelfstandige rijken
- Oost-Romeinse Rijk blijft verstaan
- Het Romeinse bestuur en de economische verbindingen blijven bestaan in Italië. De nieuwe
leiders laten dit bestaan. Waarom zouden ze het veranderen?
Over het algemeen: hoe verder weg van het Mediterrane gebied; hoe minder er over blijft van het
Romeinse bestuur en handelsverbindingen. In Frankrijk is er nog wel iets, in Brittannië is er niks meer.
Aardewerk (de productie ervan en de handel erin) verschuift steeds meer naar het zuiden en lokale
productie (hand gekleid) neemt het in deze gebieden over. In het einde van de zesde eeuw,
desintegreert ook het Mediterrane gebied steeds meer. Dit komt door pestepidemieën, verwoestende
oorlogen tegen de oostgoten en westgoten, de toenemende ontvolking van de steden die economisch
herstel onmogelijk maakte.
Wat maken de barbaren van Europa?
Je moet ook kijken naar de mate van romanisering van deze volken. Ostrogoten zijn erg
geromaniseerd, de Franken middelmatig en de Angelsaksen eigenlijk niet (hoe verder van het
Mediterrane gebied, hoe minder er over blijft van het Romeinse bestuur en handelsverbindingen).
Ostrogoten (Italië)
De belangrijkste koning is Theoderik de Grote. Wanneer
In 476 werd de laatste Westerse keizer van het Romeinse Rijk Romulus Augustulus afgezet door
barbaar Odoaker en roept zichzelf tot koning van Italië. De keizer van het Oostelijke deel roept de
Ostrogoten o.l.v. Theoderik de Grote op om het tegen Odoaker op te nemen. De Ostrogoten verslaan
Odoaker en stichten een rijk. Hier handhaven zij het Romeinse bestuur en de economische
verbindingen. Alles blijft hetzelfde, alleen de naam verandert. Na de dood van Theodorik komt de
keizer Justilianus de Ostrogoten te bevechten om het Oude Romeinse Rijk te herenigen. Tientallen
jaren later verslaan de legers van Justilianus de Ostrogoten in een beslissende veldslag. Dan is het
afgelopen met de Ostrogoten. Ostrogoten werden ook weggeconcurreerd van publieke gebouwen.
Franken
Franken zijn afkomstig van over de Rijn en gaan zich vestigen in het Rijnland in België en Noord-
Frankrijk. O.l.v. Clovis doen zij hun grootste uitbreiding. Zij waren heidenen (Ostrogoten waren veel
meer beïnvloed door arianisme etc. cultureel beïnvloed door de Romeinen dan de Franken). Clovis
stamde af van de Frankische dynastie van de mythische koning van Merovingen. Die had volgens de
legende een kind verwekt bij een vrouwelijk hybride zeemonster. Er waren soortgelijke verhalen in
meerdere families. De verhalen gaan altijd als volgt:
- Er is een belangrijke held, stichter van de dynastie, de grote voorvader. Hij is groot, sterk en
mooi en hij gaat op een mooie dag wandelen in de wilde natuur. Dan ontmoet hij aan de rand
van een meer een vrouwelijk wezen. Het vrouwelijk wezen is prachtig, maar er is ook iets mee.
, Iets onduidelijks. Ze kunnen vaak van gedaante wisselen. Ze zijn vaak hybride, draken. Ze
kunnen in het water, op het land en in de lucht leven. De held besluit het wezen mee te nemen
naar huis. De vrouw volgt hem onder strikte voorwaarden: je mag niet vragen waar ik vandaan
kom. Je mag ook op bepaalde plekken op bepaalde momenten niet binnenkomen. Ze trouwen
vaak, krijgen veel kinderen die de dynastie voortzetten. De held wordt een machtige heerser.
Op het bepaald moment gaat het mis: de held verbreekt 1 van de beloftes. Hij ziet bv. Zijn
vrouw in de gedaante van een draak en de vrouw verdwijnt.
- Deze verhalen werden gevormd om de heerser machtig en bovennatuurlijk neerzetten. De
Merovingen legitimeren hun dynastie en voortaan worden leiders alleen uit deze dynastie
gekozen.
De Franken gebruiken Romeinse bestuursvormen, bijv. het schrift. Ze vormden ook bondgenoten en
gingen oorlog voeren. Dit was een vorm van inkomen. Ze veroverden buurrijken. Ze speelden ook
groepen uit tegen elkaar uit. Clovis bekeert zich tot het Romeinse Christendom (niet naar het
Arianisme). Hierdoor had hij de Romeinse kerk en elite aan zich verbonden. De Merovingen waren
vrome leiders die voor het welzijn van de kerk zorgden.
De Franken deelden het hele bezit onder alle zonen. Niet de oudste, maar alle. Het Rijk werd steeds
weer verdeeld dan.
Angelsaksen
Ierland + Brittannië.
Ierland is een apart gevoel: hoorde nooit bij het Romeinse Rijk. Het is echter wel gekerstend
(verChristelijkt) vanuit Brittannië in de 4e/5e eeuw. Ierland was een clanstructuur. Het boek van Kells
c. 800 was een Iers evangeliescript. Ze waren dus wel christelijk. Scoti zijn de Ieren
Brittannië.
De Romeinen hadden Brittannië veroverd (huidige Engeland + Wales, Schotland NIET). Er was ook de
muur van Hadrianus, de Romeinen wilden de barbaren ten noorden buiten houden. De barbaren
werden pictus genoemd (pictus betekent verschillende). De Romeinen trekken zich in de 5e eeuw
militair terug. De gekerstende Britten moeten zichzelf verdedigen tegen Pikten uit het noorden. Pikten
zijn de Schotten. En ze moeten zich beschermen tegen het westen (Ieren) en Saksen over de Noordzee.
De Britten roepen de hulp in van bondgenoten: Angelen, Saksen en Juten. Deze nemen vervolgens het
land over… Ze veroveren de lage landen en verdrijven de geromaniseerde Britten westwaarts naar
Wales. Ze stichten verschillende koninkrijken: heptarchie (7 koninkrijken). Ze blijven wel allemaal
Christelijk. De Angelsaksen zijn echter heidens.
Opkomst van een nieuwe religie: Christendom
We springen een stukje terug in de tijd naar het Romeinse Rijk.
Redenen voor succes: extern en intern
- Christendom en Islam ontstaan in een volstrekt verschillende maatschappelijk-politieke
context. Dit heeft invloed gehad op de kenmerken van religie/oplossingen voor problemen op
sociaal en politiek vlak.
Christendom:
- Ontstaat binnen het Romeinse Rijk en profiteert van de infrastructuur met verbonden
bevolkingscentra. Het wordt een stedelijke religie. Het platteland blijft heidens (pagane)
Plattelandsbewoner = paganus. De steden zijn goed met elkaar verbonden en het Christendom
kan zich dus ook goed verspreiden. Het Christendom voldoet aan de eisen en behoeftes van
de stedelijke boven- en middenklasse. De elite kan namelijk belangrijke functies krijgen door
het christendom. Vanaf het vierde eeuw zien we steun van Constantijn en keizers daarna. Bij
Concilie van Nicea wordt het geloof geordend zodat het een eenheid vormt (1
geloofsbelijdenis, Oude testament + nieuwe Bijbelse boeken, organisatie van het geloof). Ten
slotte zijn er ook theologische kwesties, maar bij deze concilie wordt het Arianisme verboden.
, WEEK 1 |DE BRONVRAGEN
1. Wie is Theoderik en hoe kwam hij aan de macht?
Theoderik de Grote was de koning van de Ostrogoten. Zijn vader was aanvoerder van het Romeinse
leger en Theoderik leerde veel over krijgskunst. Theoderik werd later ook generaal van het Oost-
Romeinse Rijk. Zeno – keizer van het Oost-Romeinse Rijk – vroeg in 488 aan Theoderik om het op te
nemen tegen Oadoaker, een Germaanse huurlingenleider die de laatste West-Romeinse keizer had
afgezet en zichzelf had uitgeroepen tot koning van Italië in 476. Theoderik versloeg de Germaanse
troepen en veroverde in 493 Ravenna en maakte dit tot hoofdstad van zijn rijk. Hij doodde Theoderik
en werd zelf heerser van Italië. Theoderik werd door Romeinen en Germanen erkend als heerser en
elk volk mocht doorleven onder eigen wetten. Theoderik was aanhanger van het arianisme.
2. Wie schreef deze brieven? Ga zijn levensloop na. Wat zegt dit over de auteur en de vorm van
bestuur?
De brieven zijn opgesteld door Cassiodorus (490-585), een Romeins staatsman en schrijver. Hij werkte
eerst onder Odoaker en later onder Theoderik en bij beide bekleedde hij verscheidene gewichtige
staatsbetrekkingen, zoals praeffectus praetorio en secretaris van de staat. Na zijn ambt trok hij zich
terug in een eigen gesticht klooster.
De auteur is dan wel een Romein, maar heeft geleefd onder het bewind van zowel Germanen als
Ostrogoten. Deze volkeren waren beide geromaniseerd en gekerstend, dus zij behielden de Romeinse
cultuur en instituties. In zijn brieven is deze vorm van bestuur terug te zien.
3. In hoeverre is hier sprake van een voortzetting van Romeins bestuur en in hoeverre niet?
Beargumenteer je antwoord met verwijzingen naar de tekst.
Regel 1-4: Rome wordt nog steeds als centraal punt gezien en er wordt nog steeds belang gezien in het
decoreren van de stad. (Voortzetting)
Regel 13-16: Oogst van de landbouw wordt eerst verdeeld onder de bewoners van het rijk zelf en dan
pas geëxporteerd. (Voortzetting)
Regel 20-24: Niks mocht ongebruikt en onnuttig rondliggen. Alles moest (her)gebruikt worden. Dit is
een voorbeeld van nieuwe cultuur want de Romeinen waren gewend om zomaar dingen weg te
gooien. (Geen voortzetting)
Regel 32-37: De elite (vaders van de Staat) worden nu ook geacht om belasting te betalen, zodat de
last niet alleen op de schouders van de lagere klassen valt. (Geen voortzetting)
Regel 42-47: Goten zijn geschikt om eenheid te vormen tussen Romeinen en de barbaren.
Alle slechte gewoontes moeten worden verwijderd, de Goten willen eerlijk geld verdienen (Geen
voortzetting)
Regel 50- einde: De Goten willen niet oorlogen voeren, maar willen wel het Romeinse recht
voortzetten. (wel/geen voortzetting)
4. Hoe stonden de Romeinen tegenover dit bestuur?
Romeinen begonnen steeds meer te wennen aan hun nieuwe koningen. Ze waren redelijk tevreden
met hun nieuwe heersers, want er veranderde niet veel. Er waren wel elite die weigerden belasting te
betalen.
5. Wat zag Theoderik op basis van deze brontekst als zijn taken en waarom zag hij dat zo? Verwijs
ter motivering naar de desbetreffende regels in de tekst.
Belastinginning, bescherming, onderhouden, rechtspraak (en géén oorlog voeren).
