Hoofdstuk 3
3.1 De sociale denker
Mensen zijn bijzonder goed in sociale cognitie, die verwijst naar de manieren waarop
mensen over zichzelf en de sociale wereld denken.
Sociale cognitie: Hoe mensen denken over zichzelf en de sociale wereld; specifieker: hoe
mensen sociale informatie selecteren, interpreteren, herinneren en gebruiken om oordelen
te vormen en beslissingen te nemen.
Twee typen sociale cognitie:
- Automatische sociale cognitie (eerste indruk van persoon)
- Gecontroleerde sociale cognitie (belangrijke beslissingen in je leven)
3.2 Op de automatische piloot: denken zonder
inspanning
Automatisch denken: Denken dat onbewust, onopzettelijk, onwillekeurig en zonder
inspanning geschiedt.
Mensen als alledaagse theoretici: automatisch denken met
schema’s
We gebruiken schema’s: mentale structuren die mensen gebruiken om hun kennis over de
sociale wereld te organiseren rond thema’s of objecten. Deze structuren hebben invloed op
de informatie die mensen opmerken, waarover ze nadenken en die ze zich herinneren.
Scripts: Schema’s over specifieke gebeurtenissen, oftewel de beschrijving van hoe zo’n
gebeurtenis gewoonlijk verloopt (bv. hoe een dj of burgemeester zich zou moeten
gedragen).
Mensen die het vermogen verloren hebben om nieuwe herinneringen te vormen, waardoor
ze elke situatie moeten benaderen alsof ze die voor het eerst meemaken, lijden aan de
stoornis die het syndroom van Korsakov wordt genoemd.
Schema’s zijn bijzonder belangrijk als we geconfronteerd worden met informatie die op
verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd; ze helpen ons om de ambiguïteit te
reduceren. Zoals bij de klassieke studie van Harold Kelley (1950).
Welke schema’s gebruiken we? Toegankelijkheid en priming
De sociale wereld wemelt van ambigue informatie die op vele manieren geïnterpreteerd kan
worden. Je hebt constant verschillende schema’s tot je beschikking. Het schema dat in je
opkomt en dat bepaalt welke indruk je van iets of iemand krijgt, kan beïnvloed worden door
,toegankelijkheid: mate waarin schema’s en concepten zich op de voorgrond van ons
bewustzijn bevinden waardoor het waarschijnlijker is dat we ze gebruiken bij onze oordelen
over de sociale wereld.
Er zijn twee soorten toegankelijkheid:
- Blijvend toegankelijke schema’s door eerdere ervaringen
- Tijdelijk toegankelijke schema’s door bijvoorbeeld een bepaald doel dat je hebt op
dat moment. Het kan ook tijdelijk toegankelijk worden door recente ervaringen. Dit
betekent dat een specifiek schema of kenmerk op een bepaald moment op de
voorgrond staat door iets waarover je hebt nagedacht of wat je vlak voor de ambigue
gebeurtenis hebt gedaan.
Het proces waarbij recente ervaringen de toegankelijkheid van een schema of kenmerk of
concept verhogen, wordt priming genoemd. Een gedachte kan pas als primer fungeren,
oftewel invloed uitoefenen op onze indruk van de sociale wereld, als die zowel toegankelijk
als toepasselijk.
Het belang van ontvankelijkheid voor de invloed van een primer is ook gebleken.
Bijvoorbeeld dat een gewelddadiger film impliciete agressie kan oproepen bij agressieve
adolescenten, maar niet bij niet-agressieve adolescenten. Ontvankelijkheid voor agressie
speelt hier dus een rol.
Daarnaast kan priming, naast het oordeel beïnvloeden, ook het gedrag van mensen die
worden beoordeeld.
De hardnekkigheid van weerlegde schema’s
Het perseveratie-effect houdt in dat de opvattingen die mensen hebben over zichzelf en de
sociale wereld aangehouden worden, ondanks bewijzen van het tegendeel (voorbeeld is het
‘succes-feedback’ en ‘mislukt-feedback’ onderzoek).
Onze opvattingen kunnen dus vasthoudend zijn, zelfs als we dat niet willen en zonder dat
we ons bewust zijn van het gebrek aan logica erbij. Het is echter niet altijd zo dat we
informatie over het tegendeel negeren. Bevindingen uit onderzoek duiden erop dat
opvattingen na ontkrachtend bewijs juist ook geheel kunnen omslaan. Dit wordt het
bestraffingseffect genoemd.
Bestraffingseffect: Bevinding dat positieve opvattingen over de sociale wereld waarvan
bewezen wordt dat ze onjuist zijn, kunnen omslaan naar zeer negatieve opvattingen.
Zorgen dat onze schema’s uitkomen: de selffulfilling prophecy
Selffulfilling prophecy: Situaties waarbij mensen:
1. een verwachting hebben over hoe iemand is, die
2. van invloed is op de manier waarop ze zich tegenover die persoon gedragen,
waardoor
3. die persoon zich consistent met deze verwachtingen gaat gedragen, zodat
4. hun verwachting uitkomt
Een mogelijke uitkomst van een selffulfilling prophecy kan het Pygmalioneffect zijn: een
positieve selffulfilling prophecy: als er positieve verwachtingen zijn van mensen, gaan zij
beter presteren.
,Soorten automatisch denken
Er zijn verschillende andere vormen van automatisch deken die ons helpen de sociale
wereld te interpreteren en beslissingen te nemen zonder dat we noodzakelijkerwijs de
intentie hebben om dat te doen:
Automatisch doelen nastreven
In ons dagelijks leven kunnen doelen elkaar in de weg zitten; welk doel we dan nastreven,
kan een automatische keuze zijn. Bijvoorbeeld:
Je wilt een studiegenoot helpen, die je niet goed kent. Ze heeft moeite met de stof voor het
tentamen en vraagt of je jouw aantekeningen met haar wilt doornemen. Aan de ene kant wil
je haar helpen, want je wilt een zorgzaam persoon zijn (doel). Aan de andere kant wil je zelf
het beste resultaat boeken (doel) en aarzel je om je kans daarop te verkleinen door iemand
anders’ resultaat te verbeteren.
Voor een deel baseert ons onderbewuste zich daarbij op uitgangspunten die onlangs zijn
geactiveerd of geprimed.
Je beslissing over het al dan niet helpen van je studiegenoot zou afhankelijk kunnen zijn van
welke doelen er recentelijk geprimed waren. Bepaalde recente ervaringen kunnen ervoor dat
je eerder geneigd bent om te helpen of juist niet te helpen.
Zeignarikeffect: Het fenomeen dat niet voltooide doelen het automatisch denken blijven
beheersen (ober die de bestelling herinnert tot aan het afrekenen en daarna vergeet).
Automatisch beslissen
Onderzoek laat zien dat te veel bewust nadenken over een keuze een goede beslissing in
de weg kan staan, en dat soms een periode van afleiding ons juist helpt de beste keuze te
maken. Hoewel dit niet zo is in alle gevallen; wanneer er een duidelijke reeks regels gevolgd
moeten worden, is het het beste om die regels bewust en zorgvuldig te volgen.
Afleiding helpt het meest wanneer de beslissing van ons vraagt veel complexe informatie te
integreren, zoals de voor- en nadelen van tien appartementen. In dit geval is ons onbewuste
verstand beter in staat de informatie door te spitten en het beste alternatief te bedenken.
In het dagelijks leven zijn beide processen nodig voor beslissingen: enerzijds doorzoeken
van complexe informatie (het best onbewust uitgevoerd), anderzijds het volgen van simpele
regels (het best bewust uitgevoerd). De beste benadering is dus de beide delen van ons
verstand te gebruiken.
Ook letterlijk een nachtje over iets slapen werkt erg goed om tot een goede beslissing te
komen. Alles wijst erop dat het door de uitleg in gang gezette denkproces tijdens de slaap
was voortgezet en dat dit had bijgedragen aan het vinden van de oplossing.
, Automatisch denken en metaforen over lichaam en geest
Je beslissing kan ook afhangen van een fysieke reactie. Uit onderzoek is gebleken dat de
mate waarin mensen vreemden vertrouwen, toeneemt bij de geur van iets schoons en zij
dan ook eerder bereid zijn om anderen te helpen.
Onze geest is verbonden met ons lichaam en wanneer we aan iets of iemand denken, doen
we dat refererend aan de manier waarop ons lichaam reageert. Zo is het zo dat metaforen
over het lichaam en sociale oordelen ons oordeel en onze beslissingen ook beïnvloeden
(iets schoon associatie met mortaliteit/ iets vies met immortaliteit: ‘onze zonden
schoonwassen’/’vieze gedachten). Dit zijn natuurlijk maar metaforen maar priming van
metaforen over de relatie tussen lichaam en geest beïnvloedt wat we doen en denken.
Mentale strategieën en snelle aannames:
beoordelingsheuristieken
Een andere vorm van automatisch denken is de toepassing van specifieke regels en snelle
aannames wanneer we over de sociale wereld denken, Deze snelle aannames zijn meestal
bijzonder nuttig, maar zoals je zult zien, leiden ze soms tot verkeerde veronderstellingen
over de wereld. I.p.v. elke school te bezoeken in Nederland, maak je een beperkte selectie
en gebruiken we mentale strategieën en aannames die de beslissing gemakkelijker maken.
Deze aannames leiden niet altijd tot de beste beslissing, want je houdt niet rekening met alle
opties. Aannames zijn wel efficiënt en meestal leiden ze tot een goede beslissing binnen een
redelijke tijd.
We gaan niet helemaal blanco een begin maken als we onze opties onderzoeken, maar we
passen vaak onze reeds bestaande kennis en schema’s toe. We gebruiken bestaande
schema’s wanneer we nieuwe situaties moeten begrijpen.
Maar als we voor bepaalde soorten keuzes of beoordelingen geen schema hebben, of als er
te veel schema’s zijn die we kunnen gebruiken, dan gebruiken mensen vaak aannames
genaamd beoordelingsheuristieken: mentale aanname die mensen gebruiken om snel en
efficiënt te kunnen oordelen.
Heuristiek: stamt af van het Griekse woord voor ‘ontdekken’. In het veld van sociale cognitie
verstaat men onder heuristieken de snelle beslisregels die mensen gebruiken om een snel
en efficiënt te kunnen oordelen. Meestal zijn heuristieken uiterst functioneel en praktisch.
Hoe gemakkelijk komt het voor de geest? De beschikbaarheidsheuristiek
Beschikbaarheidsheuristiek: Mentale aanname waarbij mensen een oordeel baseren op
het gemak waarmee ze zich iets voor de geest kunnen halen.
Het probleem met de beschikbaarheidsheuristiek is dat iets wat je je gemakkelijk voor de
geest kunt halen, niet per se typerend is voor het hele plaatje, hetgeen tot foute conclusies
kan leiden.
Vaak missen we duidelijke schema’s over onze eigen eigenschappen, dus construeren we
oordelen over onszelf die zijn gebaseerd op hoe gemakkelijk we ons voorbeelden kunnen
herinneren van ons gedrag. We gebruiken dus de beschikbaarheidsheuristiek ook als we
een oordeel moeten vellen over onszelf en anderen.
