PSYCHOLOGIE VAN DE ADOLESCENTIE
26 E DRUK: H1 T/M H12
INHOUD
H1 Inleiding ................................................................................................................................................................................ 3
1.2 Adolescentie: een beschrijving ........................................................................................................................................ 3
1.3 Puberteit en adolescentie ................................................................................................................................................ 3
1.4 Een moeilijke leeftijd? ...................................................................................................................................................... 4
1.5 Een ontwikkelingspsychologisch uitgangspunt ................................................................................................................ 4
1.6 Adolescentie als periode van transities............................................................................................................................ 6
H2 Theorieën over de adolescentie ........................................................................................................................................... 7
2.1 Inleiding ........................................................................................................................................................................... 7
2.2 De rol van theorieën over de ontwikkeling: ontwikkelingstaken als voorbeeld .............................................................. 7
2.3 Vier theoretische benaderingen van de adolescentie ...................................................................................................... 8
2.4 Besluit ............................................................................................................................................................................ 11
H3 Lichamelijke ontwikkeling in de adolescentie ..................................................................................................................... 12
3.2 De lichamelijke veranderingen tijdens de adolescentie ................................................................................................. 12
3.3 Rijping en lichamelijke ontwikkeling en het functioneren van adolescenten ................................................................ 13
3.4 Verklaringen voor de invloed van de lichamelijke ontwikkeling op het functioneren ................................................... 15
3.5 Besluit ............................................................................................................................................................................ 17
H4 Hersenontwikkeling in de adolescentie .............................................................................................................................. 17
4.1 Inleiding ......................................................................................................................................................................... 17
4.2 Hersenontwikkeling ....................................................................................................................................................... 18
4.3 Puberteit ........................................................................................................................................................................ 18
4.5 Executieve functies ........................................................................................................................................................ 18
4.6 Risico’s en beloningen .................................................................................................................................................... 19
4.7 Gezichten en emoties .................................................................................................................................................... 19
4.8 Sociale interacties .......................................................................................................................................................... 19
4.9 Besluit ............................................................................................................................................................................ 20
H5 Psychoseksuele ontwikkeling in de adolescentie ................................................................................................................ 21
5.1 Inleiding ......................................................................................................................................................................... 21
5.4 Psychoseksuele ontwikkeling: normatieve, riskante en positieve aspecten .................................................................. 21
H6 Cognitieve ontwikkeling ...................................................................................................................................................... 23
6.1 Inleiding ......................................................................................................................................................................... 23
6.2 Benaderingen van cognitieve ontwikkeling ................................................................................................................... 23
6.3 De Piagetiaanse benadering........................................................................................................................................... 23
6.4 De informatieverwerkingsbenadering ........................................................................................................................... 25
6.4.1 Executieve functies ................................................................................................................................................. 25
1
, 6.4.4 Metacognitie .......................................................................................................................................................... 25
6.5 De psychometrische benadering .................................................................................................................................... 26
6.5.2 Stereotype over scores op een intelligentietest: sekse en cultuur ......................................................................... 26
6.5.3 de ontwikkeling van intelligentie ............................................................................................................................ 27
H7 Emotionele ontwikkeling .................................................................................................................................................... 27
7.2 Wat is emotie? ............................................................................................................................................................... 27
7.3 Waarom ervaren we emotie? ........................................................................................................................................ 28
7.4 Emotionele ontwikkeling vóór de adolescentie ............................................................................................................. 28
7.5 Emotionele ontwikkeling in de adolescentie ................................................................................................................. 29
7.6 Socialisatie van emotie in de adolescentie .................................................................................................................... 30
7.7 Emotionele problematiek in de adolescentie ................................................................................................................ 31
H8 Ontwikkeling van het zelf en de identiteit .......................................................................................................................... 32
8.1 Inleiding ......................................................................................................................................................................... 32
8.2 De ontwikkeling van het zelf .......................................................................................................................................... 33
8.4 De identiteitstheorie van Erikson ................................................................................................................................... 35
8.5 Ontwikkeling van identiteitsvorming ............................................................................................................................. 37
8.6 Besluit ............................................................................................................................................................................ 39
H9 Autonomie-ontwikkeling in de adolescentie ...................................................................................................................... 40
9.1 Inleiding ......................................................................................................................................................................... 40
9.2 Het paraplubegrip autonomie: onafhankelijkheid versus vrijwillig functioneren .......................................................... 40
9.3 Ontwikkeling van autonomie ......................................................................................................................................... 42
9.4 Autonomie als bron van welbevinden en basis voor latere ontwikkeling ...................................................................... 43
9.7 Besluit ............................................................................................................................................................................ 45
H10 Morele ontwikkeling in de adolescentie ........................................................................................................................... 45
10.2 Morele ontwikkeling .................................................................................................................................................... 45
10.3 Morele oordelen en andere oordelen.......................................................................................................................... 45
10.7 De ontwikkeling van moreel redeneren ....................................................................................................................... 46
H11 De rol van het gezin .......................................................................................................................................................... 48
11.1 Inleiding ....................................................................................................................................................................... 48
11.2 Gezinnen met adolescenten: storm and stress? .......................................................................................................... 48
11.3 Veranderingen in ouder-kindrelaties gedurende de adolescentie ............................................................................... 50
11.4 Opvoeding en welbevinden ......................................................................................................................................... 52
H12 De rol van leeftijdsgenoten ............................................................................................................................................... 53
12.1 Inleiding ....................................................................................................................................................................... 53
12.2 Vriendschappen van adolescenten: kenmerken, dynamiek, effecten en invloeden .................................................... 53
12.3 Effecten van vriendschappen ....................................................................................................................................... 54
12.4 Vriendengroepen: kenmerken en invloeden ............................................................................................................... 56
12.5 Groepsprocessen op school: sociale status, sociale verwerping en pesten ................................................................. 59
2
,H1 INLEIDING
1.2 ADOLESCENTIE: EEN BESCHRIJVING
• Adolescentie = periode tussen de kinderjaren en de volwassenheid.
o Periode van overgang, er doen zich veel ontwikkelingen voor op verschillende terreinen
o Nieuwe uitdagingen en ontdekkingen
o Verhoogde kwetsbaarheid bij jongeren en spanningen
o Biologisch rijpingsproces (hormonen/hersenen) = ontwikkelingen in het verstandelijk functioneren
en in het denken over morele kwesties
o Zelfbeeld: wie ben ik, wat vinden anderen van mij en hoe wil ik zijn?
▪ Belangrijkste ontwikkelingstaak: ontwikkelen van een eigen identiteit
o Identiteit = de jongere beleeft zichzelf als iemand met een eigen herkenbare levensstijl die
consistent is en voor de mensen om hem heen als zodanig herkenbaar is
o Emerging adulthood (ontluikende volwassenheid) → quarterlife crisis → jongeren van +/- 25 jaar
ervaren moeilijkheden bij het vinden van een plaats in de volwassen wereld
o De afgrenzing van een periode kan het beste worden gekoppeld aan de aard en het karakter van
de ontwikkeling die in deze periode plaatsvindt
▪ Wat er gebeurt met de jongere zegt meer over de fase waarin hij zich bevindt dan de
precieze leeftijd
▪ Praktische redenen: leeftijdsgrens van de adolescentie is ongeveer 10 tot 23 jaar
• Vroege adolescentie = 10 tot 13 jaar
• Midden adolescentie = 14 tot 18 jaar
• Late adolescentie = 19 tot 23 jaar
(emerging = als de volwassen rollen zijn opgenomen, rond 25e jaar)
1.3 PUBERTEIT EN ADOLESCENTIE
• Puberteit = proces van geslachtsrijp worden, inclusief de hormonale ontwikkeling die de
geslachtsrijping en tal van andere rijpings- en ontwikkelingsprocessen aanstuurt
o Verandering in gedrag en stemmingen: puberen
• Verschil met adolescentie: adolescentie is de fase waarin jongeren de veranderingen gaan integreren
die zich ten gevolge van rijping en ontwikkeling voordoen
1.3.1 BEGIN EN EINDE VAN DE ADOLESCENTIE: VERSCHILLEN PER CULTUUR EN SEKSE
• Adolescentie = periode die moet worden gezien in het kader van de gehele levensloop
o Wat jongeren in de adolescentie ervaren en wat zij doen en laten wordt beïnvloed door
gebeurtenissen en ervaringen in de kindertijd
o Vervolgens heeft de ontwikkeling in de adolescentie weer gevolgen voor de wijze waarop zij
later als volwassenen functioneren
• Adolescentie vormt een overgangsperiode tussen de kinderjaren en de volwassenheid: kinderjaren →
adolescentie → volwassenheid
o Adolescentie begint in de biologie (fysiologische veranderingen) en eindigt in de cultuur
▪ Echter beginnen hormonale veranderingen soms al veel vroeger en loopt het
psychisch ontwikkelingsproces niet altijd synchroon met de lichamelijke rijping.
Bovendien zijn er ook al belangrijke veranderingen die sociaal en cultuur bepaald zijn
(bv. overgang basis naar voortgezet onderwijs)
Einde van de adolescentie wordt meestal weergegeven als het bereiken van de volwassenheid, waarin weer
nieuwe taken centraal staan. Volwassenheid is echter niet het bereiken van een soort eindstadium, er is sprake
van een voortdurend ontwikkelingsproces
3
,1.4 EEN MOEILIJKE LEEFTIJD?
• De adolescentie wordt vaak aangeduid als een moeilijke leeftijd
o In werkelijkheid lijkt het meer zo te zijn dat de adolescentie een periode is die voor bijna
iedereen wel wat stress oplevert, maar waar de meeste jongeren uiteindelijk goed doorheen
komen.
o Emotionele en verwarring en problematische gedragingen zijn niet ongewoon.
• 3 aandachtspunten bij het bepalen of de problemen duiden op een stoornis in de ontwikkeling:
1. Noodzaak om onderscheid te maken tussen eenmalige stemmingen of gedragingen en meer
langdurende patronen
2. Noodzaak om een diagnostische vraag te stellen of de problemen een symptoom kunnen
zijn van een stoornis
3. Timing van het probleemgedrag: wanneer manifesteert het zich? Treedt het op in de
adolescentie of heeft het zijn wortels in de periode vóór de adolescentie?
• Feit: soms bestaande problemen worden uitvergroot of op de spits gedreven, maar niet
noodzakelijkerwijs veroorzaakt
1.5 EEN ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGISCH UITGANGSPUNT
• De ontwikkeling in de adolescentie verloopt niet eenduidig, er bestaan grote verschillen tussen de
adolescenten
• Het verloop van de ontwikkeling wordt in belangrijke mate bepaald door wat er in de periode
voorafgaand aan de adolescentie is gebeurd
• Intra-individuele veranderingen gericht op het opsporen van veranderingen binnen de persoon over
het verloop van tijd
• Interindividuele verschillen = verschillen die zich in het verloop van de ontwikkeling tussen
verschillende jongeren voordoen
• Longitudinaal onderzoek = een vergelijking van verschillende individuen met zichzelf op verschillende
momenten van de levensloop door ze te volgen over de tijd
o Belangrijkste methode om verschillen die met de leeftijd samenhangen op te sporen
• Ontwikkelingsproces wordt door verschillende factoren beïnvloed: resultaat van langdurige
wisselwerking (samenspel, interactie) tussen aanleg en omgevingsfactoren
1.5.1 DE ADOLESCENTIE ALS EEN KARAKTERISTIEKE ONTWIKKELINGSPERIODE, MET DAARAAN
VERBONDEN SPECIFIEKE ONTWIKKELINGSTAKEN
• Als karakteristiek voor de fase van de adolescentie worden vooral gezien:
o Het vormen van een eigen identiteit en het bereiken van autonomie ten opzichte van de
ouders
o De manieren van omgaan met bepaalde innerlijke beleefde conflicten (bv. i.v.m. ambivalente
gevoelens ten opzichte van de ouders)
o Een bepaald niveau van cognitief functioneren (bv. het denken over morele vraagstukken)
• Ontwikkelingstaken = eisen en verwachtingen die binnen een bepaalde cultuur voor een bepaalde
leeftijdsgroep gelden
o Positie ten opzichte van de ouders: minder afhankelijk worden en bepalen van een eigen
plaats binnen de veranderende relaties
o Onderwijs of werk: kennis en vaardigheden opdoen om later een beroep te kunnen
uitoefenen en een keuze te maken ten aanzien van werk
o Vrije tijd: ondernemen van activiteiten in de tijd waarin er geen verplichtingen zijn
o Eigen woonsituatie: zorgdragen voor eigen kamer en spullen, omgang huisgenoten
o Autoriteit en instanties: binnen geldende regels en codes opkomen voor eigen belang
o Gezondheid en uiterlijk: zorgen voor goede voeding en lichamelijke conditie, uiterlijk waarbij
je je prettig voelt en inschatten en vermijden van risico’s
o Sociale contacten en vriendschappen: contacten leggen en onderhouden, openstellen voor
vriendschap, vertrouwen geven en nemen, wederzijdse acceptatie
4
, oSociale media en internet: smartphone en computer gebruiken, informatie vinden en delen,
gevaren onderkennen
o Intimiteit en seksualiteit: ontdekken wat mogelijkheden, wensen en grenzen zijn in intieme
en seksuele relaties bij jezelf en bij anderen
o Cultuurverschillen: normen van verschillende culturen kennen, inschatten welke
vaardigheden in welke culturele context passend zijn
➔ Aspecten die een belangrijke rol spelen bij het al dan niet ontwikkelen van antisociaal gedrag
1.5.2 DE ADOLESCENTIE ALS ONDERDEEL VAN EEN ONTWIKKELINGSPROCES MET CONTINUE EN
DISCONTINUE MOMENTEN
• Centraal in het begrip ontwikkeling staat het uitgangspunt dat er een verband bestaat tussen vroegere
en latere momenten in de ontwikkeling
o Continuïteit in het ontwikkelingsproces: latere ervaringen zijn consistent met eerdere
ervaringen of sommige eigenschappen van het individu (de ontwikkeling gaat meestal voort
in de richting die er al lang in zit)
• Omschrijvingen continuïteit =
o 1. Betrekking op processen en mechanismen. De gedragingen aan de oppervlakte kunnen
verschillen (opvliegende kleuter versus opvliegende adolescent)
o 2. Vroegere ervaringen van een persoon voorspellen het latere functioneren
• Soms lijkt er ook sprake van discontinuïteit = met jongeren met wie het tot een bepaald moment vrij
goed ging, gaat het ineens minder goed (belangrijke wendingen in de levensloop)
o Treedt onder andere op als er sprake is van koerswijzigingen
o Protectieve factoren: sociale ondersteuning (goede relaties) en
persoonlijkheidskarakteristieken (positief zelfbeed, gemakkelijk humeur)
▪ Onderscheid in weerstand tegen en vatbaarheid voor beïnvloeding door moeilijke
omstandigheden, crisissituaties of traumatische gebeurtenissen
➔ Allerlei ervaringen op diverse momenten in de levensgeschiedenis kunnen een belangrijke
bijdrage leveren aan de ontwikkeling van jongeren.
Acceleratie = een ongunstige verlopende ontwikkeling zet zich onder invloed van bepaalde factoren versneld in
negatieve richting voort
1.5.3 ONTWIKKELINGSPSYCHOPATHOLOGIE: HET SAMENSPEL TUSSEN INDIVIDU EN OMGEVING
• Ontwikkelingspsychopathologie = richt zich op onderzoek naar de condities waaronder stoornissen in
de ontwikkeling optreden, in stand blijven of verdwijnen, en naar de individuele verschillen in
aanpassing die daarbij voorkomen
o Condities zijn onder meer situaties die een verhoogd risico inhouden (bv. vroegtijdig verlaten
van school)
o Niet alleen kwetsbaarheid verhogende en protectieve factoren zijn van grote invloed op het
verloop van de ontwikkeling, maar ook factoren van binnenuit (keus vrienden/partner,
mensen geven ook hun eigen omgeving vorm)
o Transactionele modellen: mensen geven hun eigen omgeving vorm maar worden op hun
beurt ook door hun omgeving vormgegeven.
5
,1.5.4 HOE BEÏNVLOEDT IEMAND ZIJN OF HAAR OMGEVING?
• 3 manieren waarop kenmerken van de persoon samenhangen met de omgeving. Verschillende
manieren van persoon-omgeving-interactie:
1. Passieve interactie: het individu krijgt de omgeving die door biologische verwanten, namelijk
de ouders, wordt aangeboden
2. Evocatieve interactie: het individu beïnvloedt een omgeving door reacties die men bij
anderen oproept. Bepaalde kenmerken van de persoon hebben bepaalde reacties van de
omgeving tot gevolg. De omgeving verandert dus als gevolg van de reacties die de persoon
uitlokt.
3. Actieve interactie: het individu selecteert een omgeving (vrienden/werkkring). De omgeving
verandert dus als gevolg van bepaalde acties van de persoon
• Tijdens de adolescentie lijkt er een verandering plaats te vinden van passieve interacties naar actieve
interacties. Belang van acties of keuzes van individu neemt toe over de levensloop
• Het evocatieve interactietype is gedurende alle levensfasen te vinden
• Epigenitica = hierbij wordt bestudeerd hoe de werking van de genen kan veranderen, zonder dat
daarbij de moleculaire genetische structuur zelf verandert
• Differential susceptibility (individueel verschillende vatbaarheid) = kwetsbare jongeren zijn zowel
vatbaarder voor negatieve als positieve omgevingsinvloeden
2 mechanismen samenspel tussen persoon en omgeving: mediatie en moderatie
• Mediatie = als het effect van de omgeving op het gedrag van een jongere loopt via een persoon
o (bv. gepest worden door leeftijdsgenoten leidt tot een lage zelfwaardering en dit leidt
vervolgens tot depressie en suïcidale gevoelens)
• Moderatie = als de effecten van de omgeving afhangen van persoonskenmerken of als de effecten van
een persoonskenmerk afhangen van de omgeving
o (bv. een jongere met een hang naar sensatie komt in de problemen als hij, bij gebrek aan
geld, gaat treinsurfen en niet als hij, met voldoende geld, zich met een helikopter op een
hoge berg laat afzetten om naar beneden te skiën)
1.6 ADOLESCENTIE ALS PERIODE VAN TRANSITIES
• De adolescentieperiode is dus een periode van ontwikkeling en groei die een eigen karakter heeft wat
betreft de ontwikkelingstaken waarvoor de persoon wordt gesteld
o Periode van veel veranderingen
o Veranderingen binnen de adolescent zelf en veranderingen in relatie tot zijn of haar
omgeving
• De veranderingen binnen de jongere vinden plaats in het biologische domein
o De adolescentie is een periode van veranderingen in het uiterlijk en van seksuele
ontwikkeling
• Het tweede domein waarop veranderingen plaatsvinden is dat van de cognities
o Het denken van jongeren
o Jongeren kunnen abstract en in hypothetische termen denken
o Kunnen beter perspectief van een ander nemen → beter begrijpen → acties van anderen
goed- of afkeuren
• Het derde domein waarop veranderingen plaatsvinden is het sociale domein
o Jongeren verwerven een andere sociale status omdat ze van rol veranderen (deelnemen aan
arbeidsproces) maar ook omdat ze andere interesses krijgen in hun relaties/ andere eisen
stellen
➔ Al deze veranderingen tijdens de adolescentie leveren een bijdrage aan de ontwikkeling van het
zelf en de identiteit, waarbij de beleving een uniek persoon te zijn centraal staat
6
,H2 THEORIEËN OVER DE ADOLESCENTIE
2.1 INLEIDING
Ontwikkeling = alle veranderingen in het menselijk gedrag die samenhangen met de leeftijd
2.2 DE ROL VAN THEORIEËN OVER DE ONTWIKKELING: ONTWIKKELINGSTAKEN ALS VOORBEELD
Alle theorieën over de psychologische ontwikkeling richten zich, expliciet of impliciet op de volgende twee
vragen:
1. Wat is het eigenlijk dat zich ontwikkelt?
2. Op welke manier dragen het individu (nature) en de omgeving (nurture) bij tot de ontwikkeling?
2.2.1 SPECIFIEKE UITDAGINGEN IN ELKE FASE VAN DE ONTWIKKELING
Ontwikkelingstaak = reeks van opgaven die zich aandienen op een bepaald tijdstip in het leven en die de
persoon moet volbrengen in relatie tot zijn omgeving → de persoon moet zich vaardigheden eigen maken om
de taken te vervullen
2.2.2 VERSCHILLENDE INVLOEDEN OP ONTWIKKELINGSTAKEN
Drie invloeden op ontwikkelingstaken: lichamelijke ontwikkeling voor jongeren, verwachtingen vanuit de
omgeving, de persoon zelf (met zijn eigen waarden en aspiraties)
• De theorie van ontwikkelingstaken richt zich niet op de ontwikkeling van één bepaald aspect van de
persoon → gehele psychologisch functioneren (lichaamsbeleving, gevoelsleven, denken, integratie in
de maatschappij)
• Zowel nature als nurture leveren een bijdrage tot de ontwikkeling
3 invloeden op de ontwikkeling:
1. Leeftijd
• Biologische en omgevingsfactoren
• Bv. biologische rijping en maatschappelijke verwachtingen over aangepast gedrag
➔ Normatieve invloed = geldt voor iedereen
2. Invloeden gekoppeld aan geschiedenis
• Historische gebeurtenissen
• Bv. epidemieën, economische depressies en oorlogen of maatschappelijke veranderingen
zoals opkomst social media
➔ Normatieve invloed = vergelijkbaar voor mensen die behoren tot eenzelfde generatie
3. Individuele gebeurtenissen
• Biologische of omgevingsfactoren
• Bv. ernstige ziekte, zwaar ongeval, echtscheiding of werkloosheid
➔ Niet-normatief = sommige mensen krijgen er mee te maken en anderen niet
3 soorten ontwikkelingstaken:
1. Opgaven die gelden voor alle jongeren en voor alle tijden
(zoals vorming van de identiteit of afstand nemen van de ouders)
2. Opgaven die enkel gelden voor jongeren die leven in een bepaalde periode van de geschiedenis
(zoals de opkomst van Facebook)
3. Opgaven die enkel gelden voor een beperkt aantal jongeren die met grote persoonlijke veranderingen
worden geconfronteerd in hun leven
7
, 2.3 VIER THEORETISCHE BENADERINGEN VAN DE ADOLESCENTIE
• Naast de algemene 2 vragen willen theorieën specifiek over de adolescentie nog een derde vraag
beantwoorden: komen de gedragingen van jongeren overeen met het stereotiepe beeld dat vele
mensen van de adolescentie hebben
o Namelijk storm and stress: schommelingen in stemming vertonen, op gespannen voet leven
met hun ouders en geneigd zijn om risicogedrag te tonen dat tot meer delinquentie zou
leiden
• 4 theoretische benaderingen: de psychoanalytische, cognitieve en contextuele theorieën en de
dynamische systeemtheorie die samenhangt met de positieve psychologie
• Psychoanalytische en cognitieve theorieën richten zich vooral op de persoon van de adolescent en
onderscheiden daarbij ontwikkelingstaken die uitsluitend van het klassieke type zijn → normatieve
opgaven die samenhangen met de leeftijd → voor alle adolescenten
• De contextuele en dynamische systeemtheorie beklemtonen vooral de rol van de omgeving, die in
samenwerking met de persoonlijke kenmerken van de adolescent, vorm geeft aan de ontwikkeling
2.3.1 PSYCHOANALYTISCHE THEORIEËN:
• Ontwikkeling tijdens de adolescentie: emoties
• Omgaan met onbewuste neigingen
o Ontwikkeling wordt gestuurd door onbewuste strevingen of driften
o Kind: seksuele impulsen gericht op de ouder van het andere geslacht en agressieve impulsen
op ouder van hetzelfde geslacht → wordt opnieuw tot leven gewekt door de biologische
veranderingen in de puberteit → gevaar impulsen tot daden
▪ Afweermechanismen om impulsen in te tomen en te verdringen: ascetisme en
intellectualisering
o Ascetisme = adolescenten ontzeggen zichzelf alle plezier omdat ze bevreesd zijn de controle
over hun seksuele impulsen te verliezen → bv. intens sporten
o Intellectualisering = belangrijke emotionele en persoonlijke conflicten worden ontdaan van
elke emotie en krijgen een abstract of zelfs filosofisch karakter
▪ bv. conflict met strenge vader → alle tirannen over de wereld afzetten
• Evenwichtige voorstelling vormen van hun ouders en leeftijdsgenoten → relaties aangaan die
voldoening geven voor alle partijen
o Fysieke afstand van de moeder (oefen fase → eigen autonoom functioneren) →
toenaderingsfase → psychologisch/emotioneel afstand nemen van ouders door omgang met
mensen buiten het gezin (adolescentie) = tweede seperatie-individuatiefase
Antwoord vraag 1: het zijn de emoties die zich ontwikkelen en de adolescenten moeten daar op een juiste
manier mee om leren gaan
Antwoord vraag 2: zowel omgeving als individu zijn belangrijk en het is de wisselwerking tussen adolescenten
en hun sociale omgeving die de ontwikkeling beïnvloed
Derde vraag: de adolescentie wordt inderdaad gekenmerkt door een toegenomen emotionele verwarring
(storm and stress) → verwarring ligt bij de emoties
8
