fSamenvatting artikelen Inleiding Criminologie
WEEK 1: WAT IS CRIMINOLOGIE ? WAAR GAAT CRIMINOLOGIE OVER?
Artikel Jan van Dijk, Wim Huisman en Paul Nieuwbeerta (2014), Criminologie een
terreinverkenning
1.1 De opdracht van criminologie
Emoties die criminologie oproept
De aantrekkelijkheid van criminele horrorverhalen berust op het aangename gevoel dat men er zelf
beter aan toe is dan het slachtoffer (‘neerwaartse vergelijking’). Ernstige misdrijven roepen naast
gevoelens van angst ook gevoelens van afschuw en woede op. Men is moreel verontwaardigd dat de
dader een ander zoiets kan aandoen en kennelijk lak heeft aan elementaire normen van goed en
kwaad (zoals respect voor andermans fysieke integriteit). Boosheid, gekoppeld aan morele
verontwaardiging, leidt vaak tot een roep om vergelding. Deze roep om vergelding kan niet zonder
meer gelijk worden gesteld aan de behoefte aan wraak.
De door criminaliteit opgewekte emoties kunnen ook een positieve, sociaal opbouwende uitwerking
hebben. De beroemde Franse socioloog Durkheim heeft erop gewezen dat criminaliteit juist door het
oproepen van negatieve emoties een postieve sociale functie vervult. Door hun gevoelens van
morele verontwaardiging met elkaar te delen, bevestigen de leden van een gemeenschap zichzelf en
elkaar in hun normbesef. Iedereen wordt zich er weer eens scherp van bewust waar de normatieve
grenzen liggen. Door de dader te veroordelen, bevestigen de groepsleden bovendien hun collectieve
besef van morele superioriteit (‘wij zouden zoiets nooit doen’). De gezamenlijke afwijzing van de
zondaar vergroot aldus de saamhorigheid.
De informele reacties op misdrijven hebben door de erbij loskomende sterke emoties soms de
neiging te ontsporen. In beschaafde landen staat de overheid daarom terughoudend tegenover
burgerwachten en zeker tegenover burgers die zelf straffen gaan uitdelen aan vermeende daders
(het ‘plegen van eigeninrichting’). Ontsporingen ontstaan des te sneller indien er binnen een
bevolkingsgroep diepe frustraties leven en/of de groep zich in zijn voortbestaan bedreigd voelt. De
binnen de groep levende agressie wordt dan geprojecteerd op de pleger van het misdrijf die als
gevaarlijke outsider de schuld krijgt van alle bestaande problemen.
Misdrijven fungeren dan als katalysator van uitbarstingen van collectieve agressie jegens de groep
waartoe de dader wordt gerekend. Op de daders worden gevoelens van woede en onmacht
afgereageerd die een maatschappelijke oorzaak hebben die met het gepleegde misdrijf weinig of
niets heeft te maken.
Het leggen van een relaties tussen etnische minderheden en criminaliteit kan gemakkelijk
voedsel geven aan sluimerende gevoelens van vreemdelingenhaat. Omgekeerd kunnen confrontaties
tussen de politie en leden van etnische minderheden gemakkelijk escaleren en leiden tot
grootschalige gewelddadigheden. De politie fungeert hier dan als zondebok.
Ernstige misdrijven leiden niet altijd en zeker niet bij iedereen uitsluitend tot gevoelens van angst en
van boosheid op de daders. De reacties zijn vaak enigszins tweeslachtig. Gewezen werd reeds op
heimelijke gevoelens van leedvermaak ten opzichte van anonieme slachtoffers van gruwelijke
1
,misdrijven waarover de media berichten. Misdaadverhalen kunnen ook leiden tot heimelijke
identificatie met de dader(s).
Een deel van de toeschouwers die zich met daders identificeren, roepen zulke gevoelens
vervolgens weer schuldgevoelens op. Het eigen geweten staat niet toe dat men zich bewust in
positieve zin identificeert met een misdadiger. Dit schuldgevoel leidt op zijn beurt tot een roep om
strenge bestraffing van de dader.
De identificatie met de daders kan ook gevoelens van mededogen oproepen. Dit geldt in het
bijzonder voor daders die zijn gearresteerd, veroordeeld en hun straf uitzitten. Particuliere
initiatieven om het lot van gedetineerden te verbeteren, komen vaak voort uit bekommernis met
deze kwetsbare groep. Bij de ervaring van medelijden met daders worden soms eveneens
persoonlijke frustraties op de daders geprojecteerd. Toeschouwers die zichzelf tekortgedaan voelen
door de maatschappij, zien de door de politie gearresteerde daders soms als slachtoffers van
onrechtvaardigde maatschappelijke omstandigheden. Dader als symbool voor de underdog.
Dergelijke gevoelens van solidariteit met de (gearresteerde) daders kunnen bij de betrokken
gevoelens van morele verontwaardiging oproepen over het repressieve optreden van de overheid.
Politie en justitie worden dan gezien als vertegenwoordigers van de onderdrukkende totalitaire staat.
Ook deze emotionele kettingreactie kan vervolgens leiden tot gevoelens van saamhorigheid en
uitingen van collectief geweld. In zijn extreme verschijningsvorm kan dit leiden tot rellen of
terroristische aanslagen op politieagenten.
(plaatje emotionele reactiewijzen op zware misdrijven)
Het koele oog
Een goed misdaadverhaal biedt de consument zowel mogelijkheden tot griezelen over het lot van
het slachtoffer als mogelijkheden tot identificatie met de dader. De populariteit berust slechts zeer
ten dele op serieuze belangstelling voor criminaliteit of strafrechtspleging. Het onderwerp
‘criminaliteit en straf’ appelleert aan een breed palet van krachtige gevoelens. De opvattingen over
het overheidsbeleid m.b.t. criminaliteit zijn mede hierdoor vaak sterk emotioneel gekleurd en ‘kort
door de bocht’.
De media ernstige misdrijven fungeren als het ware een permanent aan de bevolking voorgelegde
Rorschachtest (de test waarbij de proefpersoon moet zeggen wat hij/zij in een getoonde inktvlek
ziet). Iedereen ziet er wat anders in. Iedereen kan er zijn eigen hoogstpersoonlijke, bewuste en
onbewuste frustraties op projecteren. In discussies over misdrijven en strafzaken zijn vaak onder de
oppervlakte geheel andere kwesties in het geding. Bijvoorbeeld mishandeling van een vrouw door
haar man: ging in feite over de discussie van onderdrukking van vrouwen door mannen & feminisme.
Het is begrijpelijk dat veel mensen zich bij misdrijven en strafzaken emotioneel sterk betrokken
voelen en dat op strafzaken soms achterliggende, maatschappelijke conflicten worden
geprojecteerd.
Ook de criminologie levert een bijdrage aan een evenwichtige en humane reactie op criminaliteit.
Door het ter beschikking stellen van objectieve informatie over onder andere de achtergronden van
crimineel gedrag, de effecten ervan op de slachtoffers en de betekenis van straffen voor daders,
slachtoffers en de maatschappij. De criminologie probeert over dergelijke emotionele kwesties zo
veel mogelijk zakelijke informatie te verzamelen en deze systematisch te ordenen. Criminologie kan
daarom worden beschouwd als het onmisbare koele oog van de strafrechtspleging. Criminologie
beoogt tevens een bijdrage te leveren aan een op objectieve kennis gebaseerde publieke discussie
over misdaad en straf.
Een criminoloog is iemand die zich beroepshalve toelegt op de bestudering van misdaad en straf
maar daarbij, net als de rechter, juist wanneer de emoties hoog oplopen, het hoofd koel probeert te
houden. Hij of zij streeft bij zijn of haar oordeelsvorming naar een zo groot mogelijke mate van
2
,objectiviteit. Pas als alle relevante feiten en argumenten grondig in beschouwing zijn genomen, komt
de criminoloog toe aan zijn eigen, al dan niet emotioneel of politiek gekleurde, oordeel.
1.2 Wat is criminologie?
Criminologie als praktijkgerichte wetenschap
Hoewel criminologen vaak zeer uiteenlopende theoretische belangstellingen hebben, zijn zij het over
het algemeen eens over de volgende definitie van hun vak:
De criminologie is de wetenschap die zich bezighoudt met de bestudering van de aard en
achtergronden van menselijke gedragingen die door de wetgever strafbaar zijn gesteld en van de
wijze waarop de overheid en de overige maatschappij daarop reageert (vgl. Kaiser, 1988)
Volgende deze definitie wordt het wetenschappelijk object (de criminaliteit) dus bepaald door de
inhoud van de strafwet.
Het begrip misdaadkunde (criminologie werd als vak gedoceerd a.d.h.v. het boek ‘Leerboek
der ‘Misdaadkunde’) brengt tot uitdrukking dat het om een praktijkgerichte tak van wetenschap gaat.
Ook de Amsterdamse hoogleraar criminologie W.A. Bonger, benoemd in 1922, zag de criminologie,
net als de medische wetenschap, als een praktijkgerichte wetenschap. In zijn woorden: ‘De
criminologie dient voor alles om de mensheid de weg te wijzen hoe zij de misdaad met goed gevolg
bestrijdt en vooral voorkomt’.
De meeste criminologen verzamelen wetenschappelijke kennis over criminaliteit met de
uitdrukkelijke bedoeling daarmee een bijdrage te kunnen leveren aan een betere, dat wil zeggen
effectievere en humanere aanpak ervan. De criminoloog is gericht op het verzamelen van kennis over
een bepaald maatschappelijk beleidsveld.
De inhoud van het vak wordt in deze visie niet in de eerste plaats bepaald door unieke
theorieën of methoden van onderzoek, maar door zijn onderwerp: de misdaad en de beheersing
ervan. Bij de verzameling van deze kennis worden op grote schaal inzichten en methoden toegepast
uit andere wetenschappen. veelheid van theoretische gezichtspunten van waaruit de misdaad
wordt beschouwd onder andere economische, socialogische, (sociaal)psychologische en biosociale
richtingen
What’s in the name?
Men hanteert tegenwoordig niet meer het begrip misdaadkunde, omdat men de oorspronkelijke
termen misdaad en misdadiger te hard en te veroordelend vindt klinken. Het begrip misdaad is nog
wel courant in de samenstelling georganiseerde misdaad. In de jaren 70 en 80 werd door sommige
criminologen ook het begrip delinquentie nog te veroordelend gevonden. In die periode werd bij
voorkeur gesproken over afwijkend gedrag of deviant gedrag i.p.v. over criminaliteit of delinquentie.
In Nederland lijkt het begrip delinquent inmiddels enigszins op zijn retour te zijn. Sinds de jaren
negentig van de vorige eeuw wordt weer vaker gesproken over jeugdcriminaliteit i.p.v.
jeugddelinquentie. De laatste jaren is zelfs de aloude term jeugdmisdaad weer courant aan het
worden.
De verschuiving in woordkeuze hangt samen met de grotere ernst van de tegenwoordig door
de jeugdrechters behandelde zaken, maar stellig ook met de eerdergenoemde verharding van de
publieke opinie over misdaad en straf.
Door het gebruik van een bepaalde aanduiding geeft men al aan welke ideologische
opvattingen men over het onderwerp misdaad en straf koestert. Tussen degene die spreekt over
straatterroristen en degene die het heeft over jongeren met multi-probleemgedrag bestaat een
wereld van politiek-ideologisch verschil.
De relativiteit van het begrip criminaliteit
De aard van het strafbaar gestelde gedrag, dat wil zeggen wat onder criminaliteit wordt verstaan,
wordt bepaald door de wetgever en dit zal dus van tijd tot tijd en van land tot land enigszins
verschillen.
3
, Er verdwijnen niet slechts strafbepalingen, maar er worden ook steeds nieuwe strafbepalingen aan
het WvS of andere bijzondere wetten toegevoegd om bepaalde maatschappelijke belangen of
belangen van burgers beter te beschermen. Het strafrecht is voortdurend in beweging. Criminologen
spreken bij de invoering van nieuwe wettelijke bepalingen waarop strafsancties zijn gesteld over
criminalisering en bij het schrappen van bestaande strafbepalingen van decriminalisering.
De inhoud van de strafwet verschilt niet alleen per tijdperk, maar ook per land. De consequentie van
dergelijke verschillen in wetgeving is dat het wetenschappelijke object van de criminoloog tot op
zekere hoogte zowel tijds- als plaatsgebonden is. Het exacte object van de criminologie is
voortdurend aan veranderingen onderhevig. Door de relativiteit van het criminaliteitsbegrip moet
zowel bij historische als internationaal-vergelijkende criminologische onderzoeken de nodige
voorzichtigheid worden betracht.
Voorbeeld: onderzoek naar maatschappelijke en psychische kenmerken van drugscriminelen.
In Nederland is een cannabisroker geen crimineel, maar in andere landen wel. Dan is het appels met
peren vergelijken (Nederlandse zwaar verslaafden met Franse of Zweedse gelegenheidsrokers van
cannabis) en aan een conclusie mag dan niet veel waarde worden gehecht. De categorie
drugscrimineel is dus ongeschikt voor vergelijkend internationaal of historisch onderzoek.
1.3 De geschiedenis van de criminologie
Wanneer met de bril van de hedendaagse criminologie wordt teruggekeken, kan het lijken alsof
bepaalde hedendaagse ideeën rechtstreeks afstammen van stromingen in het verleden, maar
wanneer we die zo voorstellen worden ze uit het verband va hun tijd gerukt. De criminologie is een
wetenschappelijke discipline waarin met wetenschappelijke waarnemingen onderzoek wordt gedaan
en waarin op basis daarvan theorieën worden geformuleerd én op hun houdbaarheid getoetst door
verder wetenschappelijk onderzoek.
Van de klassieke oudheid tot de middeleeuwen
Een van de oudste bekende geschriften over misdaad zijn de wetten die circa 1750 werden opgesteld
door koning Hammurabi van Mesopotamië. Maar we zien het ook terug bij de oude Grieken, zoals in
de denkbeelden van de filosoof Plato. De oude Griekse cultuur heeft invloed gehad op het Romeinse
rijk. Het huidige recht in de Europese landen is in belangrijke mate gebaseerd op het oude Romeinse
recht. Dit recht was beperkt tot misdrijven tegen de staat/openbare orde. Misdrijven zoals diefstal
werden gezien als conflict tussen burgers onderling, waarbij het recht geen interventie van de
overheid voorschreef, maar een regeling bood voor conflictoplossing en schadevergoeding. Het
Romeinse recht sluit daarmee aan bij het herstelrecht als alternatief voor het hedendaagse strafecht.
Het Romeinse recht werd later verder ontwikkelt. De Germanen kenden een rechtsstelsel dat
vooral was gericht op het oplossen van conflicten tussen stammen of leden van een stam. Juridische
en religieuze hervormers streefden vanaf het eind van de middeleeuwen naar een rechtvaardiging
van het strafrecht die gebaseerd was op de autoriteiten die ze vertegenwoordigen. In de
middeleeuwen en ook daarna werd crimineel gedrag niet gezien als een conflict tussen burgers, maar
als manifestatie van ‘het kwade’ en de zondige mens die in ons allen zit. Van accusatoir systeem
(misdrijven als particuliere aangelegenheden waarvan de oplossing door overheidsbemiddeling tot
stand komt) naar een inquisitoir systeem (misdrijven als schendingen van vorstelijk vredesgebod
waartegen dus de overheid met inzet van alle middelen dient op te treden).
Van de Renaissance naar de Verlichting
In Renaissance ontstond vanuit het humanistisch denken ook nieuwe denkbeelden over misdaad en
straf. Coornhert maakte zich zorgen over het hoge niveau van criminaliteit dat hij in zijn samenleving
waarnam. Naar zijn idee nam het aantal ‘rabauwen’ toe door de lage pakkans en de geringe
afschrikking door de doodstraf. Daarom deed hij een pleidooi voor werkstraffen die nog
afschrikwekkender zijn. Naast afschrikking was het doel van straffen het nuttig gebruikmaken van
wetsovertreders. Revolutionair voor zijn tijd was dat hij pleitte voor de bouw van gevangenissen om
4
