Interculturele Communicatie
1.1 Cultuur: zichtbaar en onzichtbaar
Cultuur kan je zien als een ui. De buitenste (zichtbare) laag van een cultuur noemen we de tastbare
zaken. Deze zijn eenvoudig waar te nemen en handig om te weten. De tweede laag zijn de normen
en waarden. Dit zijn (on)geschreven standaarden voor correct en gewenst gedrag. Waarden zeggen
iets over wat we juist vinden. Het duurt even voor je de normen en waarden opmerkt. De diepste
laag zijn de basiswaarden, deze zijn abstract en onzichtbaar. We leren ze al op jonge leeftijd en zijn
ons niet bewust van de invloed die ze hebben op ons doen en laten. Bij interculturele communicatie
gaat het om de bewustwording van de basiswaarden van onze eigen cultuur en het herkennen van
basiswaarden van andere culturen.
1.2 Definitie van cultuur
Cultuur is volgens Hofstede de “collectieve mentale programmering die de leden van een groep
onderscheidt van die van andere groepen”. Het gaat om patronen van denken, voelen en handelen
die we hebben aangeleerd, waar we mee vertrouwd zijn en die wij delen met anderen uit onze
gemeenschap.
1.3 Culturele programmering
Programmering is het aanleren van cultuur via opvoeding, socialisatie, normen en waarden en
waarneming. Socialisatie is het omgaan met anderen. Via normen en waarden word je
geprogrammeerd, bv. een ongemakkelijk gevoel als je blijft zitten en een goed gevoel als je je
zitplaats afstaat aan ouderen in de bus. Door waarneming en (on)bewust keuzes te maken over hoe
we ons willen gedragen, bouwen we als het ware ook mee aan de programmering. Onafhankelijk van
zijn cultuur is iedere persoon een uniek individu dat in staat is keuzes te maken. Er zijn dan ook drie
niveaus van programmering: individu (kiezen voor stokjes ondanks je culturele programmering),
cultuur (eten met stokjes/bestek) en menselijke natuur (eten zoeken als je trek hebt).
1.4 Cultuur en subculturen
Er zijn veel subculturen waar we bij horen, waardoor iedereen een eigen programmering heeft, bv.
land/etnische cultuur/stad/sociale klasse/geslacht/leeftijd/hobby. Er zijn ook veel overeenkomsten in
subculturen, ze kunnen overlappen. Een open houding helpt om meer en andere identiteiten evenals
een collectieve identiteit te leren begrijpen. Als teams met een verschillende culturele achtergrond
goed aangestuurd worden en getraind zijn in interculturele communicatie, en als culturele verschillen
erkend én gewaardeerd worden, kunnen ze zich ontwikkelen tot de meest creatieve en dynamische
teams.
1.5 Interculturele communicatie
Interculturele communicatie is de communicatie tussen zenders en ontvangers uit verschillende
culturen. Het vereist een intercultureel sensitieve houding, kennis van verschillende culturen en
vaardigheden in het veranderen van het referentiekader. Een goedbedoelde boodschap kan een
onbeleefde betekenis krijgen zodra deze in een andere cultuur gedecodeerd wordt, of het verkeerde
kanaal wordt gekozen.
1.6 Communicatieruis
Externe/fysieke ruis is een verstoring vanuit de omgeving, waardoor de ontvanger je moeilijker zal
begrijpen. Interne/psychologische ruis omvat emoties/zorgen/persoonlijke vooroordelen die je ervan
weerhouden echt aandacht te hebben voor wat wordt gecommuniceerd. Culturele ruis ontstaat
wanneer verschillen in culturele programmering de boodschap beïnvloeden (bv. volume of
oogcontact).
, 1.7 Het TOPOI-model, een interventie bij culturele ruis
Het TOPOI-model onderscheidt vijf gebieden in de communicatie waar we eventuele misverstanden
kunnen achterhalen. De drie sleutelvragen voor interventie zijn: Wat is mijn aandeel in het
misverstand? / Wat is het aandeel van de ander in het misverstand? / Wat is de invloed van de
sociale omgeving (normen, waarden, heersende opvattingen)?
Taal gaat over betekenis, het taal aspect van communicatie, verbaal en non-verbaal. Verbale taal
heeft duidelijk vastgelegde betekenissen, die je kunt opzoeken. Toch kan een woord verschillende
betekenissen hebben, wat verwarrend kan zijn (bv. half drie). Non-verbale taal is niet vastgelegd in
woordenboeken, en kan behoorlijk verschillen in betekenis en interpretatie (bv. niet aangeven met
links in Indonesië).
Ordening gaat over de zienswijzen van de deelnemers, hun kijk en normen en waarden. Ons gedrag
wordt gestuurd door ons eigen gevoel voor logica. Wat voor jou normaal is, kan voor anderen niet
logisch lijken. Er is dus nooit één waarheid/werkelijkheid.
Personen gaat over het relationele gedeelte van het gesprek. De relatie/verhouding tussen de
personen kan de betekenis van wat wordt gezengd bepalen of veranderen. Symmetrische relaties
zijn relaties tussen gelijken (bv. vrienden/collega’s). Complementaire relaties zijn relaties tussen
mensen waarbij een verschil in autoriteit bestaan (bv. ouders en kind). Hun gedrag weerspiegelt zich
in de veronderstelde rolverschillen.
Organisatie gaat over de sociale en professionele context van het communicatieproces.
Organisatiestructuren waarmee we niet vertrouwd zijn kunnen de oorzaak zijn van misverstanden.
Dingen zijn dan anders geregeld.
Inzet/invloed gaat over het doel van het gesprek, wat de bedoelingen, behoeften en motieven van de
deelnemers zijn. Ook of ze erkenning hebben gekregen voor waarom zijn hun best doen.
1.8 Wereldburgerschap
Wereldburgerschap is ‘een bewustzijn dat zich uitstrekt tot buiten de grenzen van de lokale of
nationale gemeenschap, inzicht in internationale ontwikkelingen, empathie met en respect voor
mensen uit andere delen van de wereld, reflectie op de vele verbanden tussen de persoonlijke
situatie en de omstandigheden elders, en de bereidheid daar conclusies aan te verbinden. Het
stimuleert om op actieve wijze globale uitdagingen aan te gaan en op te lossen, en om op proactieve
wijze bij te dragen aan een wereld waarin we meer vrede, tolerantie, inclusie en veiligheid zullen
kennen’.
Inmiddels komt over de hele wereld wereldburgerschap als vak steeds vaker voor in
schoolprogramma’s, als apart vak of verwerkt in bestaande vakken. Er zijn verschillende manieren
om wereldburgerschap te benaderen. De volgende competenties hebben ze gemeen:
- Een attitude om groepsidentiteit en meerdere identiteiten te begrijpen. Interculturele
sensitiviteit – empathie, solidariteit en respect voor diversiteit.
- Kennis en cognitieve vaardigheden ten aanzien van mondiale zaken en universele waarden.
Kritisch en creatief denken over globale/regionale/nationale zaken en de verbanden
hiertussen zien.
- Niet-cognitieve vaardigheden en gedrag: sociale vaardigheden, communicatieve
vaardigheden en talen voor netwerken.
- Het vermogen om in samenwerking met anderen te handelen voor het gezamenlijke belang
om een vrediger en duurzamer wereld tot stand te brengen.
Een wereldburgerschaphouding omvat het begrijpen van meerdere identiteitsniveaus. Er wordt
ruimte gemaakt voor een collectieve identiteit, die de individuele culturele, religieuze, etnische of
andere verschillen overstijgt. Studenten kunnen, als het gaat om kennis van mondiale zaken,
deelnemen aan dialogen over universele waarden (gelijkheid/rechtvaardigheid).
Wereldburgerschaponderwijs zorgt ervoor dat de ontwikkeling van hun sociale en communicatieve
vaardigheden gestimuleerd worden.
