Strafrechtelijke sancties – 2019/2020
Bijeenkomst 1: strafrechtsgeschiedenis en -theorieën
Taak 1.1 – Het ontstaan van het publieke strafrecht
Wanneer het publieke strafrecht is ontstaan en binnen welke context?
Kort gezegd het publieke strafrecht begon zich aan het einde van de Middeleeuwen te ontwikkelen,
en kwam met Napoleon tot volle bloei:
Het ‘publieke’ strafrecht is een uitvinding van de christelijke kerk (een product van de inquisitie).
Door middel van de kerkelijke rechtbank werden ketters opgespoord en gestraft. Op deze manier
vergrootte de kerk zijn macht, en de wereldleiders keken vol belangstelling toe. De kerk hield zich
slechts bezig met ketters, maar de leiders van landen deden het idee op dat misdaad in het algemeen
niet zozeer dient te worden beschouwd als intermenselijk conflict waarbij slachtoffers of
nabestaanden schadevergoeding kunnen vorderen van de dader als wel als een zaak die primair de
vorst/staat aangaat en waarvoor de staat aan de dader straf kan opleggen ter vergelding en/of preventie.
Rond 1500 kregen de Europese vorsten dermate voldoende middelen om de ordehandhaving in eigen
hand te nemen. Strafrecht werd een instrument van heerschappij: wanneer de macht van de vorst
eenmaal goed gevestigd was, leidde dit tot verzachting van de wrede strafpraktijken. Dit omdat het
anders averechts kon werken (opportunistische reden): te wrede straffen konden ertoe leiden dat het
volk zich solidair betoonde met de dader en in opstand kwam tegen de vorst (denk aan bestorming van
de Bastille, Franse Revolutie).
Echter, het stelsel van schadevergoeding en wedergoedmaking wist zich dan ook, zij het in mindere
mate, tot de Franse revolutie te handhaven. Met de komst van Napoleon Bonaparte verdween het
‘private strafrecht’ volledig. Hij voerde een Wetboek van Strafrecht (Code Pénal) in (1809-1811,
1811-1813). Sindsdien konden misdaden enkel via het publieke strafrecht worden afgehandeld.
Wat zijn de belangrijkste redenen voor het bestaan van het strafrecht?
Officiële reden (volgens de overheid):
- Het publieke strafrecht is er niet zozeer om daders te straffen of om de gemeenschap te
beschermen, maar meer om hen fatsoenlijk en volgens de regels der rechtvaardigheid te
straffen en om de gemeenschap niet ten koste van alles te beschermen.
- Er wordt gesteld dat, als er geen publiek strafrecht zou zijn, er onherroepelijk sprake zou zijn
van excessieve eigenrichting: eigenrichting waarbij genoemde regels (vooral proportionaliteit)
overschreden worden.
- Dus excessieve eigenrichting voorkomen, en hiermee een oorlog van allen tegen allen
voorkomen
Het bestaansrecht van het publieke strafrecht is geheel utilistisch van aard: omdat mensen zelf in de
regel niet fatsoenlijk kunnen reageren op misdaden, dient de staat deze taak exclusief naar zich toe te
trekken en hiervoor de verantwoordelijkheid te nemen. Hij doet dit door misdaden primair op te vatten
als inbreuken op het algemene belang en door de plegers hiervan te straffen.
Wanneer de vraag of straf moreel gelegitimeerd is, negatief wordt beantwoord, dan komt men in het
geheel niet toe aan de vraag of het publieke strafrecht moreel en functioneel gelegitimeerd is. Met
andere woorden: of het publieke strafrecht bestaansrecht heeft, daar de functie van het strafrecht
immers straffen is. Wanneer deze vraag daarentegen positief beantwoord wordt: dan is de vraag naar
het bestaansrecht van het publieke strafrecht wel degelijk relevant en is het in het bijzonder de vraag
van belang of mensen zelf al dan niet fatsoenlijk op misdaden kunnen reageren.
, De redenering vóór een publiek strafrecht in praktijk: het straffen van daders dient hetzij op
retributieve gronden (vergelding) hetzij op utilistische gronden (preventie) hetzij op beide gronden
voor moreel gerechtvaardigd te worden gehouden. Omdat mensen echter onderling geen maat kunnen
houden bij het straffen en zij de regels van de retributieve of utilistische moraal derhalve te buiten
gaan, dient het straffen te worden overgelaten aan de staat/strafrechter die als rechtvaardige derde
geacht wordt boven de conflictspartijen te staan.
Niet officiële reden:
- Het is de staat te doen om de behartiging van machtsbelangen.
- Terwijl het enerzijds de taak van de staat is om de veiligheid in een samenleving te
waarborgen, is het anderzijds de staat die door middel van het publieke strafrecht een
proletariaat van criminelen voortbrengt en in stand houdt.
- Lukt het de staat op een bepaald moment niet of onvoldoende om door middel van het
publieke strafrecht in een samenleving de veiligheid te waarborgen, dan komen zowel de staat
als het strafrecht in een legitimiteitscrisis terecht, aangezien beide hun legitimiteit ontlenen
aan de mate waarin zij hiertoe in staat zijn.
Of het strafrecht sinds zijn ontstaan altijd een exclusieve reactievorm op misdaad is geweest:
Nee. Er zijn in West-Europa perioden geweest, waarin misdaden zowel privaatrechtelijk konden
worden geschikt als publiekrechtelijk konden worden gestraft. Pas met de verlichting is het publieke
strafrecht in West-Europa de exclusieve reactievorm op misdaad geworden, met dien verstande dat
verscheidene rechtswetenschappers een ontwikkeling zien, waaruit blijkt dat de staat zich inmiddels –
met name wegens capaciteitsproblemen – langzaam maar zeker steeds meer genoodzaakt ziet om
bepaald conflictgedrag te decriminaliseren en of langs andere weg af te handelen.
Het ging vooral ook om de vrede in de gemeenschap te herstellen. Het ging om conflictoplossing. De
Verlichting laat juist zien dat alles open staat. Dat het mogelijk is om verschillende meningen te
hebben. De vergeldingstheorie en de preventietheorie zijn namelijk destijds ontstaan. Er is ruimte voor
totaal verschillende, totaal uitsluitende ideeën. Ruimte voor elkaars uitsluitende ideeën.
Hoe er vóór de verlichting primair op strafrecht werd gereageerd:
Tot ca. 1500: overwegend privaat strafrecht
Een misdaad werd gezien als een zaak tussen betrokken partijen onderling. Het werd gezien
als een intermenselijk conflict dat de vrede verstoorde die gewoonlijk tussen mensen
bestaat.
Wanneer een misdaad was gepleegd, ontstond er geen recht van de overheid tot bestraffing
van de dader, maar wel een verbintenis tot schadevergoeding (zoengeld) en (rituele)
wedergoedmaking door de dader jegens slachtoffer/nabestaanden.
Proportionele wraakneming was slechts toegestaan wanneer de dader en zijn familie niet
bereid waren om te onderhandelen over schadevergoeding, of wanneer de onderhandelingen
op niets uitmondden.
Kernstuk vormde: schadevergoeding, wedergoedmaking en verzoening
Lex talionis: ‘oog om oog, tand om tand’ = symbolisch. De pleger van een misdaad is
verplicht tot schadevergoeding.
Wraakneming kwam waarschijnlijk minder vaak voor dan gedacht Kleinkrieg (een cirkel
van wraakneming zou de orde ernstig verstoren)
Asielrecht: om aan wraakneming te ontkomen (vrijsteden, tempels, kerken/kloosters)
Publiek strafrecht bestond wel in geringe mate, en diende voor politieke misdaden
Desalniettemin waren er perioden waarin het publieke strafrecht zich verder uitstrekte dan
politieke misdaden, denk aan perioden met sterke staatsmacht: Romeinse keizers, Karel de
Grote.
